นับตั้งแต่การตื่นขึ้นของขบวนการนักศึกษาภายหลังคำตัดสินยุบพรรคอนาคตใหม่ ถึงขบวนการเคลื่อนไหวในนาม ‘ราษฎร’ ที่สร้างความเปลี่ยนแปลงต่อภูมิทัศน์ทางการเมืองไทยตลอดปี 2563-ปัจจุบัน ถึงแม้พลังการเคลื่อนไหวจะไม่เท่าดั่งเช่นอดีต แต่เรามิอาจปฏิเสธได้ถึงข้อเท็จจริงที่ว่าระลอกการเคลื่อนไหวที่มีพลังมากที่สุดครั้งหนึ่งของการชุมนุมปี 2563 เป็นผลมาจากการสลายการชุมนุมเมื่อวันที่ 16 ตุลาคม 2563 ณ แยกปทุมวัน หรือ ‘วันกำเนิดจิตวิญญาณราษฎร’ โดยเป็นการใช้รถฉีดน้ำแรงดันสูง (รถจีโน่) เป็นครั้งแรก ทั้งยังเป็นช่วงเดียวกันกับที่เจ้าหน้าที่รัฐดำเนินการออกหมายจับผู้นำการเรียกร้องราษฎรเป็นจำนวนมาก ภายหลังการประกาศใช้ ประกาศสถานการณ์ฉุกเฉินที่มีความร้ายแรง
ทั้งหมดที่กล่าวมาจึงสร้างความไม่พอใจแก่คนรุ่นใหม่ ทั้งการใช้ความรุนแรงจากเจ้าหน้าที่รัฐ และการจำกัดสิทธิเสรีภาพภายหลังการชุมนุมใหญ่ จึงก่อเกิดเป็นคลื่นการชุมนุมที่มีลักษณะเฉพาะอย่าง ‘ไร้แกนนำ’ และ ‘กระจายตัว’ ไปทั่วประเทศในนาม ‘ราษฎร’ อย่างที่ไม่เคยปรากฏมาก่อน
ความหวังที่จะดับฝัน
จุดเริ่มต้นก่อนวันปราบปราม ทั่วประเทศได้มีการจัดการชุมนุมเป็นวงกว้าง สามารถพบได้ตามหน้าสื่อหลายฉบับเรื่อยมา จนวันที่ 8 ตุลาคม 2563 ณ ท้องสนามหลวง ผู้นำการเรียกร้องจากหลายกลุ่มกิจกรรม ได้รวมตัวกันเพื่ออ่านแถลงการณ์ร่วมเพื่อก่อตั้ง ‘คณะราษฎร 2563’ โดยมีการนัดหมายการชุมนุมในวันที่ 14 ตุลาคม 2563 บริเวณอนุสาวรีย์ประชาธิปไตย เพื่อแสดงพลังในการกดดันให้รัฐบาลดำเนินตามข้อเรียกร้องข้างต้น ภายหลังได้มีกลุ่มที่เรียกตนเองว่า ‘กลุ่มปกป้องสถาบัน’ ได้มีประกาศนัดหมายการชุมนุมในวันเดียวกันกับคณะราษฎร 2563
ก่อนวันนัดหมาย วันที่ 13 ตุลาคม ณ อนุสาวรีย์ประชาธิปไตย แนวร่วมคณะราษฎรอีสานนำโดย ไผ่–จตุภัทร์ บุญภัทรรักษา ได้จัดการชุมนุมปักหลักทำกิจกรรมเตรียมความพร้อมก่อนการชุมนุมวันที่ 14 ที่จะมาถึง แต่ในวันดังกล่าวเจ้าหน้าที่ตำรวจได้ดำเนินการปิดล้อมจับกุมผู้ชุมนุม จึงสร้างความไม่พอใจแก่ประชาชนและได้แสดงออกผ่านกิจกรรมเรียกร้องการปล่อยตัวนักกิจกรรม ณ สำนักงานตำรวจแห่งชาติ และเป็นข้อเรียกร้องเพิ่มเติมในวันต่อมา
เมื่อถึงวันชุมนุมของ ‘คณะราษฎร 2563’ ได้มีการเคลื่อนขบวนจากที่ตั้งไปยังทำเนียบรัฐบาล มีผู้เข้าร่วมการชุมนุมเนืองแน่นบนท้องถนน การปราศรัยเต็มไปด้วยถ้อยคำที่แสดงถึง ความหวังและความฝัน ของผู้ร่วมชุมนุม จากรายงานข่าวพบว่าไม่มีเหตุความรุนแรงระหว่างสองกลุ่มผู้ชุมนุม แต่เมื่อผู้ชุมนุมเดินทางมาถึงยังหน้าทำเนียบรัฐบาลเพื่อปักหลักกดดันให้พล.อ.ประยุทธ์
ลาออกจากตำแหน่ง ตลอดทั้งคืนนั้นเจ้าหน้าที่ได้มีความพยายามในการกดดันผู้ชุมนุมให้ถอยห่างออกจากพื้นที่ ทั้งดำเนินการจับกุมผู้นำการเรียกร้องหลายท่าน และในเวลา 04.00 น. พล.อ.ประยุทธ์ได้ประกาศใช้ ‘ประกาศสถานการณ์ฉุกเฉินที่มีความร้ายแรง’ นำมาสู่การชุมนุมเย็นวันที่ 15 ตุลาคม ที่แยกราชประสงค์ ได้มีผู้นำการเรียกร้องที่มิได้ถูกจับกุมพร้อมกับคนอื่นก่อนหน้า เดินทางมายังพื้นที่ชุมนุมเพื่อเรียกร้องการปล่อยตัวผู้นำการเรียกร้องทุกคนและยกเลิกการประกาศใช้ประกาศสถานการณ์ฉุกเฉินในทันที ทั้งได้มีการนัดหมายเพื่อจัดการชุมนุมในวันต่อมา
การกำเนิดจิตวิญญาณราษฎร
วันที่ 16 ตุลาคม เมื่อ 3 ปีที่แล้ว เป็นวันที่ท้องฟ้ามืดครึ้มเต็มไปด้วยเมฆฝนที่พร้อมจะตกทุกเมื่อ แต่การชุมนุมก็ยังคงดำเนินต่อ เพื่อให้บรรลุตามข้อเรียกร้อง แต่ในวันนี้เจ้าหน้าที่ได้ดำเนินการปิดพื้นที่แยกราชประสงค์เพื่อป้องกันการชุมนุมจากการนัดหมายวันก่อนหน้า ผู้ชุมนุมจึงประกาศย้ายสถานที่จัดไปยังแยกปทุมวันแทนเพื่อหลีกเลี่ยงการปะทะกับเจ้าหน้าที่ มีการปราศรัยโดยผู้นำการเรียกร้องที่ยังคงเหลืออยู่ และเปิดให้ผู้ร่วมชุมนุมมาร่วมปราศรัย
ในช่วงเย็นภายหลังการปราศรัยผ่านไประยะเวลาหนึ่ง เวลาประมาณ 19.00 น. มีเสียงตะโกนดังต่อ ๆ กันมา “ส่งน้ำมาหน่อย” “ขอร่มด้วย” “ตำรวจฉีดน้ำแล้ว” ซึ่งเป็นสัญญาณของการเริ่มปราบปรามผู้ชุมนุม โดยเจ้าหน้าที่ตำรวจได้ดำเนินการใช้รถจีโน่ฉีดน้ำผสมสารเคมีมายังผู้ชุมนุม ผู้ชุมนุมพยายามป้องกันน้ำดังกล่าวโดยใช้ร่ม หรือแนวป้องกันแต่ไม่เป็นผลสำเร็จ มีผู้ได้รับบาดเจ็บจากการฉีดน้ำผสมสารเคมี เจ้าหน้าที่ตรึงกำลังบริเวณโดยรอบทั้งยังมีการจับกุมในที่เกิดเหตุ เช่น ณัฐนนท์ ดวงสูงเนิน บรรณาธิการ Spaceth.co และผู้ชุมนุมอีก 7 คน ในช่วงเวลาเดียวกันเจ้าหน้าที่ได้ประกาศผ่านเครื่องขยายเสียงถึงประกาศจับผู้นำการเรียกร้องอีก 12 คน อาทิ ภาณุพงศ์ จาดนอก, ภัสราวลี ธนกิจวิบูลย์ผล, อรรถพล บัวพัฒน์ เป็นต้น
รายงานการประชุมคณะกรรมาธิการการกฎหมาย การยุติธรรมและสิทธิมนุษยชน ครั้งที่ 48 (27 ต.ค.2563) ได้มีการเชิญศูนย์ทนายความเพื่อสิทธิมนุษยชนมาสอบถามประเด็นเกี่ยวข้องกับการชุมนุม ได้ความว่า ตลอดการชุมนุมวันที่ 13-22 ตุลาคม 2563 มีผู้ถูกควบคุมตัวเกี่ยวข้องกับคดีทางการเมืองทั้งหมด 90 คน ความรุนแรงที่เกิดขึ้นถูกแสดงออกผ่านช่องทางสื่อสังคมออนไลน์อย่าง Twitter (X ในปัจจุบัน) ตัวอย่างเช่น #ม็อบ16ตุลา #WhatIsHappeninginThailand นำมาสู่ความต้องการแสดงออกต่อเหตุการณ์ความรุนแรง รูปแบบการชุมนุมระลอกใหม่ที่ต้องปรับตัวให้เข้ากับการปราบปรามจากทางเจ้าหน้าที่รัฐ ก่อกำเนิดการชุมนุมไร้รูปแบบอันมีจิตวิญญาณในนามของราษฎร
ในนาม ‘ราษฎร’
ภายหลังการปราบปรามครั้งแรกสิ้นสุดลง ผู้นำการชุมนุมถูกจับกุมตามสถานที่ต่างๆ นำมาสู่การชุมนุมอันไร้ผู้นำ ใครก็สามารถปราศรัยได้อย่างไร้ข้อจำกัดและไร้รูปแบบที่ตายตัว กล่าวคือการชุมนุมแบบดาวกระจาย จัดใกล้รถไฟฟ้าเพื่อความสะดวกแก่การเดินทางและเปลี่ยนแปลงตามสถานการณ์ ดังที่พบในปรากฏการณ์ ‘แกง’ ที่เป็นการใช้เล่ห์เหลี่ยมเพื่อสร้างความสับสนแก่เจ้าหน้าที่ พวกเขาเรียกตนเองว่า ‘ราษฎร’
ระลอกการชุมนุมของราษฎรนับตั้งแต่วันบังคับใช้ประกาศถึงวันยกเลิกประกาศฉบับดังกล่าวคือวันที่ 17-22 ตุลาคม 2563 ถือเป็นระยะเวลาที่สั้นแต่สร้างความเปลี่ยนแปลงต่อภูมิทัศน์ทางการเมืองไทยเป็นอย่างมาก โดยข้อมูลจาก Mob Data พบว่ามีการชุมนุมทั่วประเทศในระลอกนี้ทั้งหมด 70 ครั้ง และวันที่ 18 ตุลาคม มีการชุมนุมสูงสุดอยู่ที่ 34 ครั้งกระจายตัวทั่วประเทศ ด้วยพลังของราษฎรที่เรียกร้องให้รัฐยุติการใช้ความรุนแรงกับประชาชน และการผลักดันข้อเรียกร้องดั้งเดิม 3 ข้อของคณะราษฎร 2563 ก่อนพลังของการกระจายตัวดังกล่าวจะกลับมารวมกลุ่มกันในเหตุการณ์ชุมนุมยื่นหนังสือต่อสถานทูตเยอรมนีและการชุมนุมหนต่อมา อย่างไรก็ดี จิตวิญญาณราษฎรยังคงอยู่ตลอดจนถึงการชุมนุมปลายปี 2564
ท้ายที่สุดถึงแม้การชุมนุมในปัจจุบันจะซบเซาลงนับแต่ต้นปี 2564 จากสามปัจจัยหลักได้แก่ 1.การแพร่ระบาดระลอกใหญ่ของ Covid-19 ในช่วงกลางธันวาคมถึงกลางปี 2564 มีจำนวนผู้ติดเชื้อที่พุ่งสูงขึ้น 2.การปราบปรามอย่างรุนแรงโดยเจ้าหน้าที่รัฐ และ 3.กลไกทางกฎหมายที่ถูกบังคับใช้ ถึงกระนั้นจิตวิญญาณราษฎรยังคงอยู่ ดูได้จากคำอธิบายความเป็นชาติที่ปลูกฝังเรื่องเล่าของชาติผ่านอุดมการณ์รักชาติโดยยึดโยงกับรัฐธรรมนูญ ที่มีความแตกต่างจากเรื่องเล่าความเป็นชาติกระแสหลัก ซึ่งไม่อาจหวนกลับได้อีกแล้ว
ด้วยเหตุนี้เอง วันกำเนิดจิตวิญญาณราษฎรจึงเป็นวันหนึ่งที่สำคัญสำหรับการศึกษาเหตุการณ์ที่เกิดขึ้น
สิรภพ พุ่มพึ่งพุทธ
นักศึกษาคณะรัฐศาสตร์ ม.ธรรมศาสตร์
