หนองแวง โมเดล เป็นแม่แบบผสมผสานการพัฒนาชีวิตเกษตรกร ตั้งแต่แหล่งน้ำ ระบบสูบน้ำ ระบบแพร่กระจายน้ำ เกษตรทฤษฎีใหม่ และการต่อยอดขึ้นไป
หนองแวง โมเดล มาจากฝายหนองแวง ต.บ้านหนองแวง อ.หนองบัวแดง จ.ชัยภูมิ เป็นฝายประชารัฐที่ก่อสร้างด้วยการผนึกกำลังร่วม 4 ฝ่าย ได้แก่ เกษตรกร อบต.หนองแวง บริษัทห้างร้านเอกชน และกรมชลประทาน
ต้นกำเนิดมาจากความเดือดร้อนของเกษตรกรบ้านหนองแวงที่ขาดแคลนน้ำอย่างหนักในปี 2558 เป็นทั้งปีแห้งแล้งและไม่มีฝายกักน้ำได้แม้แต่น้อย จนต้องร้องขอให้โครงการก่อสร้าง สำนักงานชลประทานที่ 6 ขอนแก่น ช่วยเหลือ
จะไปลงทุนสร้างฝายให้ก็ไม่มีงบประมาณในมือ ถ้าเป็นฝายหลักของชลประทานต้องมีงบไม่น้อยกว่า 30 ล้านบาท อย่างนั้นใช้วิธีประชารัฐร่วมแรงร่วมใจกันดีกว่า
เกษตรกรลงแรงก่อสร้าง ห่อข้าวมากินที่ฝายเลย อบต.เจียดงบมากว่า 5 แสนบาท โครงการก่อสร้างออกแบบฝายให้ โดยมีทีมจิตอาสาบรรเทาภัยแล้งร่วมด้วย และห้างร้านเอกชนช่วยต่อยอดด้วยบริจาคเงินซื้อแผงโซลาร์เซลล์ เครื่องสูบน้ำ ถังเก็บน้ำและระบบน้ำหยด
เป็นประชารัฐตามนโยบายรัฐบาลและลดค่าใช้จ่ายเกษตรกรตามนโยบายกระทรวงเกษตรและสหกรณ์ในปี 2558
ฝายหนองแวงประชารัฐใช้เทคนิคก่อสร้าง ซอยล์ ซิเมนต์ (Soil Cement) คือดินผสมผงปูน ดินก็ใช้ดินตรงนั้น ปูนผงก็ใช้ปูนปอร์ตแลนด์ ขนาดความกว้างเท่าลำน้ำชี 20 เมตร สันฝายกว้าง 1 เมตร ระดับความสูง 2.50 เมตร เจาะหูฝาย 2 ข้างเพื่อความแข็งแรง พื้นไม่ต้องขุดร่องแกนเพราะพื้นเป็นพลาญหินอยู่แล้ว เจาะตั้งเสาใส่ซอยซีเมนต์
3 ปีจนถึงวันนี้ยังปักหลักสู้กระแสน้ำชีที่ไหลเชี่ยวได้สบายๆ เหนือฝายมีสถานีสูบ 3 ตัว สูบน้ำวันละ 10,000 ลูกบาศก์เมตร/ตัว ทั้งปีสูบน้ำใช้ประมาณ 7 ล้าน ลบ.ม. จากปริมาณน้ำท่า 700 ล้าน ลบ.ม. คิดเป็น 1% ของน้ำท่า
เพื่อให้การใช้น้ำมีประสิทธิภาพสูงสุด ทีมงานจิตอาสาบรรเทาภัยแล้ง ซึ่งประกอบด้วยข้าราชการชลประทานเกษียณ 2 คน นักประดิษฐ์ นักส่งเสริมการเกษตร รวมทั้ง นายภัทรพล ณ หนองคาย ผู้อำนวยการโครงการก่อสร้าง สำนักงานชลประทานที่ 6 ซึ่งรับผิดชอบโครงการชลประทานขนาดเล็ก 5 จังหวัด ได้แก่ ขอนแก่น กาฬสินธุ์ ร้อยเอ็ด มหาสารคาม และ ชัยภูมิ คิดอ่านใช้เกษตรทฤษฎีใหม่ผ่านศูนย์เรียนรู้เกษตรหนองแวง ซึ่งเป็นที่ดินของ นายอารี ศรีนวลจันทร์ ซึ่งปกติทำนาและไร่อ้อยเท่านั้น
แนวทางเกษตรทฤษฎีใหม่เป็นการผสานความคิดประยุกต์เข้าไปด้วย
ความมั่นคงของน้ำ แม้จะได้น้ำจากฝายหนองแวงประชารัฐ ยังไม่พอ ยังมีสระเก็บน้ำในไร่ตัวเอง มีบ่อบาดาล สำรองอีกชั้นหนึ่ง
ระบบสูบน้ำทำไงให้ประหยัด ใช้สูบน้ำด้วยระบบโซลาร์เซลล์ หรือพลังงานแสงแดด อุปกรณ์ที่หาซื้อในตลาดราคาถูกประกอบได้เอง และเครื่องสูบน้ำที่เรียกปั๊มชักที่มีอยู่แล้ว ผสมผสานกับระบบเจ็ทที่จะสูบน้ำได้ลึกได้สูงกว่า 30 เมตร และราคาประหยัดอีก โดยสูบน้ำขึ้นไปไว้ในถังความจุ 2,000 ลิตร จำนวน 2 ถังเพื่อส่งน้ำด้วยแรงโน้มถ่วง
ราคาอุปกรณ์สูบน้ำเหล่านี้ ถ้าซื้อสำเร็จรูปแบบอีเลกทรอนิกส์ ต้องใช้เงินนับแสนบาท แต่งานนี้ลงทุน 3 หมื่นบาท แถมเสียก็ซ่อมได้เอง ซื้ออุปกรณ์ในท้องตลาดทำเอง ไม่ต้องซื้อยกชุดเหมือนของแพงๆ
มีระบบสูบน้ำแล้วยังไม่พอ ยังคิดถึงการใช้น้ำที่มีจำกัดให้ประหยัดสูงสุดด้วย นั่นคือระบบชลประทานน้ำหยดผ่านท่อขนาดเล็ก เจาะรูติดตั้งอุปกรณ์จิ๋วให้น้ำหยดตามต้นพืช ไม่เหวี่ยงแหสิ้นเปลือง น้ำเท่ากันแต่ได้พื้นที่มากกว่า
พืชที่ปลูกนอกจากมีความหลากหลายของพืชกิน พืชขาย ยังปลูกไม้ 3 อย่าง ประโยชน์ 4 อย่าง ทั้งใช้ทั้งกินได้อย่างไม้ผล มีบ่อปลา มีคอกเลี้ยงสัตว์ ครบสูตร ทีมงานยังคิดใช้น้ำให้เกิดประโยชน์กว่านั้นด้วยการเพิ่มชื่อพืชใหม่ๆ ที่ราคาดี เช่น มันญี่ปุ่น องุ่นดำ องุ่นเขียว แต่จำกัดพื้นที่ปลูก หากมีปัญหาความเสียหายจำกัดวง
พื้นที่สวนหลายไร่ของ นายอารี ศรีนวลจันทร์ เกษตรกรคนขยัน เจียดมา 15 ไร่เป็นศูนย์เรียนรู้ ชั่วแวบเดียวกลายเป็นสวนสารพัดอย่าง ใช้และขายได้ทุกอย่าง รายได้เข้ามือทุกวัน 500-1,000 บาท เป็นศูนย์สำหรับเกษตรกรเข้ามาเรียนรู้ และโซลาร์เซลล์ ยังช่วยให้มีแสงสว่าง และเครื่องอำนวยความสะดวก โดยไม่มีค่าใช้จ่าย
จากหนองแวง โมเดล โครงการก่อสร้างฯ และทีมอาสาบรรเทาภัยแล้งนำไปขยายผลเองที่โครงการชลประทานบ้านเสาเล้า ต.กุดเพียขอม อ.ชนบท จ.ขอนแก่น ฝายชลประทานสร้างเสร็จแล้ว ก็นำน้ำมาใช้ด้วยหลักคิดเดียวกัน แม้วันนี้ยังเริ่มต้น แต่เกษตรกรแปลงตัวอย่างเริ่มตระหนักแล้วว่า พวกเขาเห็นอนาคตจากการมีน้ำทำกินด้วยระบบประหยัดทุกอย่าง
นายวิระ มีนา ด้านหนึ่งมีอาชีพครู อีกด้านเป็นเกษตรกร เล่าว่า พื้นที่บริเวณนี้ปกติแห้งแล้ง พอมีฝายชลประทานก็ชุ่มชื่น พื้นที่ตัวเองแม้อยู่ท้ายฝายอาศัยสูบน้ำในฤดูฝนใส่นาได้ เพราะไม่มีสระเก็บน้ำ เนื่องจากพื้นที่เล็กเพียง 4 ไร่ แต่ขุดบ่อบาดาลพร้อมระบบสูบน้ำโซลาร์เซลล์ ซึ่งประหยัดค่าใช้จ่ายมาก
“เดิมทำนาปีช่วงฤดูฝน พอฤดูแล้งปล่อยทิ้งว่างไม่ได้ทำอะไร เพราะไม่มีน้ำ ตอนนี้ทำได้ตลอดทั้งปีแล้ว ผมจะปลูกพืชตามเกษตรทฤษฎีใหม่ กะว่าจะให้เด็กนักเรียนมาดูงาน และที่ตรงนี้เป็นขนำ ต่อไปจะสร้างบ้านเล็กๆ และ วางแผนใช้เป็นที่พักหลังเกษียณ เพราะถึงระบบไฟฟ้ายังเข้าไม่ถึง แต่เรามีไฟฟ้าใช้จากระบบโซลาร์ เซลล์”
นายภัทรพล ณ หนองคาย ผู้อำนวยการโครงการก่อสร้าง เป็นทั้งนักก่อสร้าง และนักคิดในการใช้น้ำให้เกิดประโยชน์สูงสุด กล่าวว่า ปกติเกษตรกรทำงานปีละ 4-6 เดือนเท่านั้น จากนั้นอพยพไปขายแรงงานในเมือง เพราะไม่มีน้ำทำกิน พอมีฝายประชารัฐ ฝายชลประทานขึ้นมา บวกกับหลักคิดใช้น้ำประหยัด ประสิทธิภาพสูงสุด ก็สามารถทำเกษตรได้ทั้ง 12 เดือน
เกษตรกรทำงานได้ 12 เดือนใน 1 ปี เท่ากับสร้างรายได้ตัวเอง สร้างครอบครัวที่อบอุ่น ชุมชนที่เข้มแข็งตามมา
“เกษตรกรจะมีคุณภาพชีวิตที่ดี มีรายได้ มีครอบครัวอบอุ่น ไม่ต้องจากลูกจากเมียไปไหนอีกแล้ว”
ข้อดีจากฝายประชารัฐ นอกเหนือจากกักน้ำไว้ในลำน้ำแล้ว ยังเพิ่มระดับน้ำใต้ดินอีกด้วย และถ้าใช้ก่อสร้างฝายระบบนี้ไปตามลำน้ำเป็นระยะๆ ก็เท่ากับเพิ่มน้ำให้พื้นที่ โดยต้นทุนที่ต่ำ แต่ประโยชน์สูงค่า
นายสุจินต์ หลิ่มโตประเสริฐ ผู้อำนวยการกองส่งเสริมการมีส่วนร่วมของประชาชน กรมชลประทาน กล่าวว่า ผลงานของโครงการก่อสร้างและทีมอาสาบรรเทาภัยแล้งไปไกลกว่าการสร้างฝายประชารัฐอย่างเดียว หากแต่ยังไปถึงความสำเร็จที่เป็นรูปธรรมจากการใช้น้ำ เช่น การใช้ระบบสูบน้ำโซลาร์เซลล์ การใช้ระบบน้ำหยด การใช้เกษตรทฤษฎีใหม่ และการต่อยอดปลูกพืชที่มีอนาคต
“ผลงานของที่นี่ส่งผลกระเทือนไปยัง อบต.อื่นๆ โดยมีการสร้างฝายแบบนี้ 47 แห่ง ซึ่งยังไม่สุดทาง เพราะยังไปถึงระบบสูบน้ำ การสร้างแหล่งน้ำสำรอง การใช้เกษตรทฤษฎีใหม่จนถึงการใช้ระบบน้ำหยดที่คุ้มค่าต่อการใช้น้ำแต่ละหยด”
ทั้งหมดนี้ เป็นคำตอบว่า น้ำคือชีวิตที่เป็นรูปธรรม อันหมายถึงชีวิตที่มีคุณภาพจากการใช้น้ำอย่างถูกต้องด้วย
