เมื่อวันที่ 29 มกราคม ผู้สื่อข่าวรายงานว่า จังหวัดพะเยาโดยสำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดพะเยาได้ดำเนินกิจกรรมปรับปรุงและขุดค้น-ขุดแต่ง โบราณสถานบ้านร่องไฮ หมู่ 1 ต.แม่ใส อ.เมืองพะเยา จ.พะเยา เมื่อเดือนตุลาคม 2560 เป็นต้นมา ภายใต้โครงการพัฒนากว๊านพะเยาอย่างยั่งยืน ในวงเงินงบประมาณ 3,780,000 บาท ผู้รับจ้างคือ หจก.เฌอ กรีน 22/1 ถ.จามเทวี ต.ในเมือง อ.เมือง จ.ลำพูน ระยะเวลาดำเนินงาน 300 วัน (31 ตุลาคม 2560 – 26 สิงหาคม 2561) ซึ่งทำการขุดค้นโบราณสถานในเขตโบราณสถานบ้านร่องไฮ พื้นที่ประมาณ 5,400 ตารางเมตร ริมกว๊านพะเยา
นางสาววิรรณ แสงจันทร์ นักโบราณคดีอิสระ ผู้ควบคุมงาน บ. หจก.เฌอ กรีน เปิดเผยว่า หลังจากที่ได้ทำการเปิดหน้าดินและขุดค้นมาเป็นเวลาเกือบ 4 เดือน ได้มีการขุดค้นพบโบราณสถานพบซากอิฐโบราณสีน้ำตาลแดงที่ใช้ก่อสร้างเป็นโบราณสถานจำนวนมาก การขุดค้นลงลึกจากผิวดินประมาณ 1.50 เมตร พบการก่อสร้างอิฐโบราณเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าขนาดใหญ่ จากการขุดค้นระบุได้ว่าเป็นวัดเก่าแก่อายุกว่า 500 ปี แต่ไม่ทราบชื่อวัดใด ก่อสร้างด้วยอิฐโบราณสีน้ำตาลแดง รูปโครงสร้างวิหารของวัดเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ส่วนที่เป็นตำแหน่งที่ตั้งของพระประธานในวิหารจะอยู่ในทิศตะวันตกเฉียงเหนือ จุดดังกล่าวมีการขุดค้นพบโบราณสถานที่สำคัญที่เป็นสิ่งบ่งบอกว่าเป็นวิหาร คือ พบพระพุทธรูปปูนปั้น 3 องค์ คือปางลีลา 2 องค์ และพระพุทธรูปปางมารวิจัย 1 องค์ ฐานพระประธานที่ตัวองค์พระหายไป เหลือส่วนทางที่เป็นหน้าตักและขาในท่านั่งสมาธิ คาดว่าเป็นศิลปะสมัยพระเจ้าติโลกราช โดยเฉพาะปางลีลาเป็นพระพุทธรูปที่มีสภาพค่อนข้างสมบูรณ์ชัดเจน และยังพบฝ่ามือของพระพุทธรูปใหญ่ขนาดกว่าฝ่ามือคนปกติทั่วไปเล็กน้อย แต่เป็นพระพุทธรูปดินเผาที่ไม่เคยพบมาก่อนในจังหวัดพะเยา ทางเจ้าหน้าที่และทีมงานก็ยังทำการขุดค้นเพื่อศึกษาหาที่มาและการเชื่อมโยงต่อไป
นักโบราณคดีอิสระฯ กล่าวต่อว่า ถัดขึ้นไปหากจากตัววิหารประมาณ 4-5 เมตร จะพบสิ่งก่อสร้างเป็นฐานเจดีย์เก่าก่อสร้างด้วยอิฐโบราณสีน้ำตาลแดงเช่นกัน บริเวณรอบๆ ฐานเจดีย์จะมีเสาบัวหินที่ล้มพัง แตกหัก แต่สภาพของดอกบัวหินยังคงงดงามเด่นชัด บ่งบอกให้เห็นถึงความศรัทธาของประชาชนในอดีตที่มีต่อพระพุทธศาสนา โดยประชาชนจะทำต้นเสาดอกบัวหินมาถวายเป็นพุทธบูชาไว้รอบเจดีย์ ซึ่งมีจำนวนกี่ต้นไม่สามารถระบุได้ เนื่องจากขึ้นอยู่กำลังศรัทธาของประชาชนในยุคนั้นด้วย ซึ่งพบว่าบริเวณฐานเจดีย์เก่าแห่งนี้มีร่องรอยการลักลอบขุดขโมยโบราณวัตถุ สังเกตได้จากเศษอิฐโบราณที่แตกเป็นก้อนเล็กก้อนน้อยกระจายไปตามโคนต้นไม้ที่ถูกทับถมอยู่ใต้ดิน
“ขณะนี้ทีมงานยังคงมีทำการขุดค้นต่อไปตามปกติ แต่ยังไม่สามรถขุดลงลึกกว่าเดิมได้ เนื่องจากระดับในกว๊านพะเยาขณะนี้ ยังส่งระดับน้ำถึงพื้นที่เขตโบราณสถานร่องไฮ บริเวณที่ขุดค้นยังมีน้ำท่วมขังเป็นบางบริเวณ ต้องรอให้น้ำแห้งจึงค่อยขุดค้น ส่วนที่ขุดค้นพบก็ต้องทำการขุดแต่ง สำหรับพระพุทธรูปปูนปั้นทั้ง 3 องค์ โดยเฉพาะปางลีลา ทางทีมงานพยายามจะขุดแต่งเพื่อนำองค์พระพุทธรูปขึ้นมาจากพื้นดิน แต่ต้องทำด้วยความระมัดระวัง เนื่องจากยังไม่ทราบว่าจะมีโบราณวัตถุอยู่ข้างใต้ของพระพุทธรูปอีกหรือไม่ ดังนั้นทุกขั้นตอนต้องทำอย่างพิถีพิถัน เพื่อให้ได้ความสมบูรณ์ของโบราณวัตถุ และคงสภาพของโบราณสถานให้ได้มากที่สุด” นางสาววิวรรณ กล่าว
