| ที่มา | หน้าประชาชื่น มติชนรายวัน |
|---|---|
| ผู้เขียน | สุจิตต์ วงษ์เทศ |
| เผยแพร่ |
วิญญาณในทางศาสนาพุทธ-พราหมณ์ฮินดูจากอินเดีย มีอิทธิพลมากกว่าขวัญ ซึ่งเป็นความเชื่อในศาสนาผีดั้งเดิม ข้อมูลเกี่ยวกับขวัญในไทยจึงเลือนหายไปจากความทรงจำ
ขวัญ เป็นความเชื่อเก่าแก่ดั้งเดิมของทุกชาติพันธุ์ในอุษาคเนย์มากกว่า 3,000 ปีมาแล้ว โดยเรียกชื่อต่างกัน แต่นิยามเดียวกัน หมายถึงส่วนที่ไม่มีรูปร่าง จับต้องไม่ได้ มองไม่เห็น แต่เคลื่อนไหวได้ ลักษณะเป็นหน่วย มีหลายหน่วย แต่ละหน่วยสิงสู่อยู่กระจายตามส่วนต่างๆ ของคน ,สัตว์, สิ่งของเครื่องมือเครื่องใช้, อาคารสถานที่ เป็นต้น
ขวัญของคน คือส่วนที่ไม่เป็นตัวตนของคน จึงจับต้องไม่ได้ มองไม่เห็น ลักษณะเป็นหน่วยๆ เคลื่อนไหวได้ มีหลายหน่วย แต่ละหน่วยสิงสู่อยู่กระจายตามส่วนต่างๆ ของร่างกาย โดยมีความสำคัญมากเท่ากับส่วนที่เป็นร่างกาย [คนมีส่วนประกอบสำคัญ 2 ส่วน ได้แก่ 1. ส่วนที่เป็นตัวตนหรือร่างกาย 2. ส่วนที่ไม่เป็นตัวตนคือขวัญ]
ขวัญแต่ละคนมีจำนวนเท่าไร? ขึ้นอยู่กับความเชื่อของกลุ่มชนนั้นๆ เช่น ไทดำในเวียดนามเชื่อว่า “มีราว 80 ขวัญ อยู่ข้างหน้า 30 ขวัญ อยู่ข้างหลัง 50 ขวัญ” และ “ขวัญเป็นองค์ประกอบสำคัญอันจะขาดไม่ได้ของชีวิต มีขวัญจึงมีชีวิต
ขวัญบนหัวตรงกลางกระหม่อม เรียก จอมขวัญ (หรือขวัญกก) นอกนั้นเรียกตามชื่ออวัยวะ เช่น ขวัญหู, ขวัญตา, ขวัญใจ, ขวัญมือ, ขวัญแขน, ขวัญขา ฯลฯ
(กลาง) หม้อบ้านเชียง ราว 2,500 ปีมาแล้ว เป็นลายขวัญคล้ายวงก้นหอย หรือลายนิ้วมือ มีหลายแบบต่างๆ กัน
(ขวา) ตาเหลว (เฉลว) เป็นวิธีขัดแตะแรกสุด เพื่อจะให้ขึ้นรูปเป็นภาชนะต่างๆ ตามต้องการอันมีที่มาจากขวัญของคน โดยจําลองโคนเส้นผมเป็นวงคล้ายก้นหอย บนกลางกระหม่อม ต่อมายกย่องเป็นลายศักดิ์สิทธิ์ใช้คุ้มครองป้องกันเหตุร้ายทั้งปวง จึงทําตาเหลวปักไว้บริเวณสําคัญๆ เช่น ทางเข้าชุมชนหมู่บ้าน
รูปร่างขวัญ
ขวัญไม่มีรูปร่าง จับต้องไม่ได้ มองไม่เห็น แต่คนรู้ว่าสิงสู่อยู่บริเวณโคนเส้นผมขึ้นชนกันเป็นวงเหมือนก้นหอย ตรงกลางกระหม่อมบนหัวกบาลของคน เรียก จอมขวัญ
เลยเชื่อกันว่าถ้าทำสิ่งใดสิ่งหนึ่งให้มีลักษณะเป็นวงหรือขดเหมือนก้นหอย เท่ากับมีขวัญสิงสู่อยู่ตรงนั้น หมายถึง เฮี้ยน ย่อมบังเกิดสิ่งดีที่คอยคุ้มครองให้พ้นจากสิ่งไม่ดี
ดังนั้น เครื่องมือเครื่องใช้ในงานศพสมัยดั้งเดิมต้องมีขวัญสิงอยู่ในนั้น โดยทำลวดลายคล้ายวงก้นหอยจำลองขวัญในรูปลักษณ์ต่างๆ
กลางหน้ากลองทองมโหระทึก 2,500 ปีมาแล้ว ทำปุ่มนูนแทนรูปจอมขวัญบนหัวคน ซึ่งมีหลายแฉก หมายถึงเส้นผมบนกลางกระหม่อมที่ขดเป็นวงเหมือนก้นหอย (ปุ่มนูนบนหน้ากลองทองมโหระทึกไม่ใช่ตำแหน่งใช้ไม้ตี ตามที่เข้าใจทั่วไป)
กลองทองมโหระทึกใช้ตีประโคมเสียงดังกังวานไปไกล เพื่อเรียกขวัญให้กลับคืนร่าง บางทีใช้เก็บกระดูกคนตายด้วย
ลายหม้อบ้านเชียง 2,500 ปีมาแล้ว เป็นลายขวัญคล้ายวงก้นหอยหรือลายนิ้วมือ มีหลายแบบ รูปร่างต่างๆ กัน แต่ต้องการสื่อว่าเป็นขวัญของผีขวัญที่นอนราบฝังดินอยู่นั้น
เฉลว จำลองขวัญลายก้นหอยบนกลางกระหม่อม น่าเชื่อว่าเฉลวยุคแรกสุดใช้ฝังกับศพเพื่อเรียกขวัญ แต่เน่าเปื่อยย่อยสลายหมดไปเพราะทำจากตอกไผ่บางๆ
