ดอยนางนอน เป็นทิวเขารูปผู้หญิงสยายผมนอนทอดกายยาวขนานไปกับถนนในเขตอำเภอแม่จันและอำเภอแม่ฟ้าหลวง จังหวัดเชียงราย
มีตำนานโบราณเล่าเกี่ยวกับดอยนางนอนนี้หลากหลายเรื่อง
เรื่องแรกเป็นเรื่องอิงประวัติศาสตร์ ว่าสถานที่แห่งนี้เป็นดอยแดนกำเนิดของ “ปู่เจ้าลาวจก” ต้นราชวงศ์มังราย ดอยในเทือกเขามี 3 ลูก เรียกรวมว่า ดอยสามเส้า ประกอบด้วย ดอยดินแดงหรือดอยตุง ดอยย่าเถ้า และดอยจ้องหรือดอยจิกจ้อง ดอยตุงคือที่ตั้งของเมือง “นครหิรัญเงินยาง” อันเป็นที่ประดิษฐานปฐมธาตุแห่งล้านนาคือ “พระธาตุดอยตุง”
มีอีกตำนานหนึ่งที่อาจจะเกี่ยวกับ “นางนอน” โดยตรง เรื่องมีอยู่ว่า เจ้าหญิงองค์หนึ่งแห่งเมืองเชียงรุ้ง สิบสองปันนา แอบชอบพอกับชายหนุ่มคนดูแลม้า จนกระทั่งนางตั้งครรภ์ และกลัวว่าพ่อของนางจะลงโทษ จึงพากันหนีมาถึงแคว้นไชยนารายณ์ หนุ่มสาวทั้งสองอ่อนเพลียเป็นอันมาก ชายหนุ่มจึงบอกให้เจ้าหญิงนอนพัก ส่วนชายหนุ่มออกไปหาอาหารมาให้ แต่ก็ถูกทหารที่ติดตามมาฆ่าตาย เจ้าหญิงรอคอยเป็นเวลาหลายวัน เมื่อสามีไม่ได้ย้อนกลับมา นางจึงตัดสินใจบูชารักโดยเอาปิ่นปักผมแทงศีรษะละสังขาร
ตำแหน่งที่นางทอดกายนอนหงายตายคือดอยนางนอน เลือดที่ไหลรินออกมาเป็นสาย กลายเป็นแม่น้ำสาย
ส่วนอีกตำนาน เล่าว่า เจ้าหญิงเมืองพุกามกรีธาทัพออกตามหาเจ้าชายที่นางรัก นางออกรบ มีผู้คนล้มตายมากมาย และขยายอาณาเขตมาเรื่อยๆ จนมาถึง “เวียงสี่ทวง” จึงพบกับเจ้าชาย แต่ปรากฏว่าเจ้าชายหนีหายไปกับสาวสวยชาวเวียงนี้อีกครั้ง นางรู้สึกเศร้าสลดจนตรอมใจตาย
ก่อนตายได้ตั้งจิตอธิษฐานให้ร่างของนางกลายเป็นเทือกเขา ที่ชาวบ้านพากันเรียกว่า “ดอยนางนอน” น้ำตาที่ไหลรินกลายเป็น “ขุนน้ำนางนอน” ส่วนไพร่พลของนางก็กลายมาเป็นชนเผ่าหลากชาติพันธุ์บนภูเขาแห่งนี้
ยังมีตำนานซึ่งเกี่ยวกับ “พระธาตุจอมนาค” อีกเรื่องว่า พญาครุฑลักพาลูกสาวพญานาค มาแอบซุกซ่อนอยู่ในเทือกเขาแห่งนี้ พญานาคผู้พ่อออกตามหาก็มาพบลูกสาวนอนอยู่กับพญาครุฑในบริเวณที่เป็นต้นน้ำ ปัจจุบันเรียกว่า “ขุนน้ำนางนอน” ซึ่งอยู่ทางทิศตะวันออกของพระธาตุดอยตุง
พญานาคขอลูกสาวคืน แต่พญาครุฑขอแลกกับทองคำ ทุกวันนี้แหล่งน้ำที่พญานาคนำทองคำขึ้นจากบาดาล มาแลกลูกสาวนั้นเรียกว่า “หนองตานาค” บริเวณที่พญานาคส่งทองคำให้พญาครุฑนั้นเรียกว่า “หนองละกา” แปลว่าพญานาคลาจากสัตว์พวกนกกากลับบาดาล ทองคำถูกนำไปเก็บไว้ที่ “ถ้ำทรายคำ” หรือถ้ำทรายทอง
ก่อนกลับไปพญานาคสร้าง “พระธาตุจอมนาค” หมายไว้
ตำนานก็คือตำนาน แล้วแต่ว่าใครเป็นคนเล่า เนื่องจากคนในแต่ละยุคสมัยวาดภาพแต่งเรื่องราวระบายสีสันให้ตื่นเต้นเอาตามมโนนึก เสริมแต่งภาพของดอยนางนอนให้มีชีวิตชีวา
หากใครได้ผ่านไปทางแม่สาย จังหวัดเชียงราย ก็เลือกเอาเองว่าจะปลุกนางนอนให้คืนชีพมา ด้วยเรื่องเล่าเรื่องไหน
