จิตวิวัฒน์ : วิถีใหม่ ชีวิตใหม่ในโลกออนไลน์ New Normal, New Life online! : โดย ณัฐฬส วังวิญญู
นับตั้งแต่มีนโยบายให้กักตัวอยู่บ้านและหยุดกิจกรรมทางสังคมต่างๆ ทุกบ่ายวันเสาร์ในช่วง 6 สัปดาห์ที่ผ่านมา ผมและทีมงานได้มีโอกาสสอนเรื่องการพัฒนา “ทักษะภายในของผู้นำ” ทางออนไลน์ให้กับกลุ่มผู้เรียนประมาณ 35 คน ภายใต้การจัดการของโครงการผู้นำแห่งอนาคต คณะศึกษาศาสตร์และวิทยาการเรียนรู้ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ทำให้ได้ทดลองทำสิ่งใหม่ๆ และค้นพบบทเรียนดีๆ หลายอย่างที่อยากนำมาแบ่งปัน
Attractive Topic หัวข้อน่าสนใจ ผมนำเสนอหัวข้อ “การทำงานด้านในของผู้นำ (The Practicum: The Inner Skills for Leaders)” คำที่น่าสนใจคือ “ด้านใน” และ “ทักษะ” แปลว่าเป็นเรื่องการพัฒนาคุณภาพจิตใจที่จำต้องอาศัยการ “ฝึกฝน” และ “ทำซ้ำ” มากกว่าการได้แต่ “พูดถึง” คุณสมบัติทางนามธรรมต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นการรับฟัง การเข้าใจคนอื่น การไม่ใช้อำนาจบังคับ ความเมตตา การให้อภัย และการจัดการอารมณ์ลบของตัวเอง สามารถนำมาฝึกอย่างเป็นรูปธรรมได้
Genuine Interest and Choice ผู้เรียนจะต้องสมัครเข้ามาด้วยความสนใจของตัวเอง นี่เป็นปัจจัยที่สำคัญมาก เพราะการเรียนออนไลน์ แม้จะเห็นสีหน้าค่าตากัน แต่ถ้าผู้เรียนไม่มีความสนใจในเรื่องที่เรียนอย่างแท้จริง จะไม่มีความ “ใส่ใจ” และ “สมาธิ” ตั้งมั่นยาวนานพอจะเรียนไปจนถึงที่สุด แค่เรียนผ่านๆ ยิ่งต้องเจอแบบฝึกหัดที่ยาก ถ้าสนใจก็อยากจะทำให้สำเร็จเพราะรู้ว่าเป็นประโยชน์กับชีวิตตัวเองอย่างไร แต่ถ้าไม่สนใจก็จะสับสนว่าทำไปทำไม กรอบคิดทางการศึกษาควรจะเปลี่ยนจาก “ต้องเรียน” มาเป็น “อยากเรียน” ซึ่งจะช่วยปลดปล่อยพลังความกระหายใคร่รู้ของผู้เรียนให้พุ่งพล่านมากกว่าที่จะหงอยเหงาเบื่อเซ็ง รอให้เวลาหมดไป
Safe Space พื้นที่ปลอดภัยที่ทุกคนรู้สึกเป็นกันเอง เปิดเผยตัวเองได้เต็มที่ในการนำปัญหาที่พบในชีวิตจริงและการทำงานมาบอกเล่า รับการโค้ชและหาทางออก โชคดีที่กลุ่มผู้เรียนในหลักสูตรนี้เคยผ่านการทำกิจกรรมร่วมกัน 3 วันในโมดูลแรก จนคุ้นเคยและเปิดรับต่อกันในพื้นที่ออนไลน์ ดังนั้น หากจะจัดคอร์สในลักษณะนี้โดยไม่มีการพบปะหรือทำกิจกรรมแบบเห็นหน้าและเสียงกันจริงๆ มาก่อน อาจจะต้องหาวิธีอื่นในการสร้างความรู้จักคุ้นเคยและความรู้สึกปอลดภัยวางใจต่อกันตั้งแต่ต้น
Practice Space ในการอบรมเชิงปฏิบัติการทั่วไป ผมจะประกาศว่าพื้นที่การเรียนรู้ร่วมกันเป็นเหมือน “โรงฝึก” ศิลปะการต่อสู้ ถ้าเป็นเมืองไทยก็ต้องนึกถึงค่ายมวย ทันสมัยหน่อยก็โรงยิมหรือฟิตเนส แต่ในญี่ปุ่นจะเรียกโรงฝึกนี้ว่า “โดโจ” สำหรับเรียนไอคิโด้ คาราเต้ เป็นต้น ทักษะชีวิตหรือทักษะผู้นำก็เช่นกัน ต้องมีพื้นที่สำหรับการฝึกที่เปิดรับความผิดพลาดได้อย่างมีอารมณ์ขันมากกว่าชีวิตจริงที่หลายครั้งพลาดไม่ได้ ที่ผิดพลาดแล้วไม่โดนตำหนิหรือตัดสิน แต่เป็นการเรียนรู้เพื่อทำให้ดีขึ้นไปเรื่อยๆ จนชำนาญ แล้วนำไปใช้ในชีวิตจริง โดยการฝึกแต่ละครั้งจะนำเอาเรื่องราวและเงื่อนไขของชีวิตจริงที่แต่ละคนพบเจอมาแลกเปลี่ยนกัน เพื่อว่าหากต้องเจอปัญหานี้อีกจะจัดการตัวเองและสถานการณ์ตรงหน้าอย่างไร
The Mission: Small steps towards big change ในแต่ละสัปดาห์ จะมีการบ้านที่ท้าทายและน่าทำมากขึ้น เช่น การกลับไปรับฟังเสียงของตัวเองเวลาที่เราหงุดหงิดติดลบ แล้วค้นหาความรู้สึกความต้องการของตัวเอง กับหาเวลาแลกเปลี่ยนสะท้อนบทเรียนกับเพื่อนในกลุ่มย่อย (ไม่เกิน 3 คน) เพื่อนำมาแบ่งปันในวงใหญ่ครั้งต่อไป ผมค้นพบว่าแบบฝึกหัดย่อยๆ เหล่านี้มีประโยชน์อย่างยิ่ง เพราะช่วยให้คนได้เรียนรู้ผ่านการ “ลงมือทำ” ในชีวิตจริง ซึ่งเป็นหัวใจของการเรียนรู้ผ่านการปฏิบัติ
Time matters การทำให้เข้าใจเนื้อหาและนำเข้าสู่วิถีชีวิตได้จริง เกิดขึ้นได้ยากหรือไม่เกิดขึ้นเลยในหลักสูตรต่อเนื่อง 3 วันที่เคยทำกันมาก่อนช่วงโควิด-19 แต่ระยะเวลา 6 สัปดาห์ที่มีการพบกันอย่างต่อเนื่องนี้ ช่วยตอกย้ำ “การปฏิบัติ” ให้อยู่ในจิตไร้สำนึกและในร่างกาย แม้จะไม่กล้าด่วนสรุปนัก แต่ผมเริ่มเห็นแนวโน้มว่าการเรียนรู้ทีละน้อยๆ แต่ต่อเนื่องแบบนี้ น่าจะได้ผลลัพธ์ที่ดีหรือยาวนานกว่าการเรียนแบบรวดเดียวจบ
Dealing with Distractions กติกาในการเรียนรู้ออนไลน์แบบเป็นกลุ่มต้องชัดเจนและปฏิบัติได้จริง เพราะเป็นการเรียนรู้ที่อาศัย “สิ่งที่เห็น” (Visual) และ “เสียงที่ได้ยิน” (Audio) ผมได้แนวทางนี้จากการสังเกตการประชุมกลุ่มหรือห้องเรียนออนไลน์ที่เคยเข้ามา แล้วพบว่าหลายคนเรียนไปด้วยทำอย่างอื่นไปด้วย เช่น ขับรถ เดินไปทำงาน ปิดวิดีโอเพราะอยากฟังอย่างเดียว เหมือนเปิดวิทยุ ซึ่งทำได้หากเป็นการบรรยายหรือเล่าเรื่อง การเปิดไมค์ทำให้มีเสียงรอบข้างแทรกเข้ามาโดยไม่รู้ว่าดังหรือรบกวนคนในวงแค่ไหน สัญญาณอินเตอร์เน็ตต่ำทำให้ภาพหรือเสียงไม่ชัดหรือสะดุดเป็นช่วงๆ และไม่ต่อเนื่อง เป็นต้น
Expressive Learning ธรรมชาติของคนเรามีอิสระในการปฏิสัมพันธ์ แม้ว่าการเรียนรู้ออนไลน์มีหลายช่องทาง เช่น การดูยูทูบหรือวิดีโอที่อัดไว้ การอ่านข้อมูลและภาพในอินเตอร์เน็ต แต่ก็มีทางอื่นๆ ที่ช่วยให้การเรียนรู้สนุก คือการได้แสดงออกโดยมีคนอื่นๆ รับรู้ ซึ่งทำได้เป็นช่วงๆ นอกเหนือจากการ “รับฟัง” จึงอาจมีการบรรยายชนิดนอกกฎกติกาบ้าง เพื่อปลดปล่อยให้เป็นไปตามธรรมชาติของชีวิต ผมสังเกตว่าเวลาที่ใช้เพาเวอร์พอยต์ในการบรรยาย ทุกคนจะมองไปที่ตัวสไลด์เป็นหลัก และถ้าบรรยายนานเกินไป คนจะเริ่มง่วงหรือลดความใส่ใจ ตื่นตัวลง ผู้สอนจึงต้องไหวตัวให้ทันและเปลี่ยนมาเป็นการพูดคุย ซักถามหรือแบ่งปันความคิดเห็นเกี่ยวกับเรื่องที่กำลังเรียนอยู่
Small Group Discussion การแลกเปลี่ยนในกลุ่มย่อยเป็นกิจกรรมที่หลายคนชอบมาก เพราะแต่ละคนในกลุ่ม 3 คน จะได้มีโอกาสพูดคุย ทำแบบฝึกหัดได้เต็มที่ และมักจะบอกว่ามีเวลาให้ไม่พอ
Team Training เนื่องจากทักษะด้านในเป็นสิ่งที่ผู้คนโดยมากอาจไม่คุ้นเคย เวลามีการแบ่งกลุ่มย่อยเพื่อฝึกทางออนไลน์ จำต้องมีทีมวิทยากรหรือโค้ชเข้าไปคอยดูว่าต้องการความช่วยเหลืออย่างไรบ้าง ซึ่งจะเพิ่มประสิทธิภาพการเรียนรู้และปฏิบัติได้อย่างมาก จึงเป็นปัจจัยที่สำคัญมากอย่างหนึ่ง
Community Building การพบกันในเวทีกลางและการพบกันในกลุ่มย่อยเพื่อแลกเปลี่ยนต่างหากอีกสัปดาห์ละครั้ง โดยแต่ละสัปดาห์จะคละคนในกลุ่มย่อยเปลี่ยนไปเรื่อยๆ ช่วยให้เกิดความคุ้นเคยและสนิทสนมกันมากขึ้น และความต่อเนื่องนี้น่าจะช่วยทำให้ผู้เข้าร่วมมีพื้นที่ “ชุมชน” ของตัวเองอีกแห่งหนึ่ง อาจเปรียบได้กับชมรมทางสังคมที่สมาชิกได้พักจากการงานหรือชีวิตประจำวัน มาเล่น เชื่อมสัมพันธ์ แลกเปลี่ยนและฟื้นฟูพลังชีวิตของตัวเอง
โดยสรุปแล้ว แม้ว่าตอนนี้ผมอาจจะไม่แน่ใจนักว่า “วิธีการ” ที่ได้ทดลองใช้อย่างได้ผลเป็นที่น่าพอใจมากนี้ จะกลายไปเป็น “วิถี” ใหม่ของการเรียนรู้ที่ข้ามพ้นขีดจำกัดด้านกายภาพหรือไม่ แต่ที่เห็นได้แน่ๆ คือ สามารถนำมาส่งเสริมกันและกันได้เป็นอย่างดี คือมีทั้งเวิร์กช็อปที่ได้มาพบปะตัวจริงเสียงจริงและได้เรียนรู้ร่วมกันในโลกออนไลน์ด้วย
ณัฐฬส วังวิญญู
สถาบันขวัญแผ่นดิน
[email protected], FB: nuttarote wangwinyoo
