สุจิตต์ วงษ์เทศ : ป้อมมหากาฬ, สวนผลไม้หลวงและกำเนิดลิเกสยาม

ป้อมมหากาฬ (สมัย ร.1) หมายถึงป้อมที่มีความแข็งแกร่งกัมปนาทและศักดิ์สิทธิ์ ดุจพระยม (บาล) สิงสถิตมีฤทธิ์เดชพิฆาตผู้จู่โจม
คำว่า กาฬ มาจากภาษาสันสกฤตว่า กาล แปลว่า สีดำ, พระยม, ยมบาล, มฤตยู ฯลฯ ผูกชื่อไว้ข่มขวัญศัตรู เพราะเป็นป้อมตั้งอยู่จุดสำคัญด้านทิศตะวันออก บริเวณทางสามแพร่งของเส้นทางหลักด้านตะวันออก มีคลองมหานาคเป็นทางตรงจากตะวันออกชนเชื่อมคลองโอ่งอ่างซึ่งเป็นคลองเมือง
บริเวณทางสามแพร่งแม่น้ำลำคลองจะเป็นย่านการค้าโดยธรรมชาติ มีทั้งเรือนแพกับเรือแพนาวาจอดสองข้างเรียงรายกลายเป็นชุมชนชานกำแพงพระนคร (เคยมีเป็นตัวอย่างสำคัญมาก คือ บริเวณป้อมมหาไชย พระนครศรีอยุธยา)
สวนหลวงในกำแพงพระนคร (สมัย ร.3) บริเวณป้อมมหากาฬ เป็นสวนผลไม้หลวง เรียกสวนหลวงพระยาไกร

ร.3 โปรดให้เวนคืนพื้นที่สวนหลวง แล้วสร้างวัดคู่กัน คือ วัดเทพธิดาราม กับวัดราชนัดดาราม (ชาวบ้านเรียกวัดลูก, วัดหลาน)
โดยเฉพาะวัดราชนัดดาราม ด้านนอกกำแพงพระนครออกไป ลงเขื่อนไม้ริมคลองเมืองยาวขนานเขตวัด แล้วตัดหนทางเข้าออกถึงวัดด้วย
กำเนิดลิเกสยาม ป้อมมหากาฬ (สมัย ร.5) จากความคิดสร้างสรรค์ของพระยาเพชรปาณี (ขุนนางข้าราชการผู้ใหญ่) ซึ่งมีบ้านเรือนชุบเลี้ยงบ่าวไพร่บริวารอยู่ชานกำแพงพระนคร หน้าวัดราชนัดดาราม

สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เคยเสด็จทอดพระเนตรลิเก (ปากชาวบ้านว่า ยี่เก) เล่นปิดวิกเก็บเงินค่าดู (เลียนแบบละครเจ้าคุณมหินทร์ วิกท่าเตียน) แล้วทรงมีพระนิพนธ์เล่าเรื่องไว้ในสาส์นสมเด็จ

ทั้งหมดนี้เป็นพยานว่าตั้งแต่ยุค ร.5 บริเวณป้อมมหากาฬ ชานกำแพงพระนคร เคยเป็นย่านบันเทิงของคนรากหญ้าแม่ค้าสามัญชนชาวบ้าน
มหรสพยุคใหม่ สมัยหลังๆ ต่อมามีภาพยนตร์และการแสดงอื่นๆ ตามแบบตะวันตกคึกคักสนุกสนานทันสมัยกว่าลิเก อยู่ย่านต่างๆ ทำให้วิกลิเกพระยาเพชรก็ร่วงโรยไป
ชุมชนป้อมมหากาฬ ชานกำแพงพระนคร ลดความสำคัญ แต่ยังเป็นย่านคนรากหญ้าทำมาหาเช้ากินค่ำเอาชีวิตรอด มีคนหลายรุ่นสลับสับเปลี่ยนเป็นธรรมดาของสามัญชนชาวบ้าน

กทม. ควรทบทวนแล้วยกเลิกไล่รื้อเพื่อรักษาประวัติศาสตร์สังคมของกรุงรัตนโกสินทร์อย่างสร้างสรรค์
โดยไม่ใส่ร้ายว่าเป็นชุมชนประวัติศาสตร์เพิ่งสร้าง ซึ่งเป็นเท็จ