ผู้เขียนเคยเขียนเรื่องเศรษฐกิจแพลตฟอร์มกับมาตรฐานแรงงาน (มติชน 18 กันยายน 2563) โดยแสดงความเป็นห่วงว่าแรงงานแพลตฟอร์ม หรือแรงงานกิ๊ก (Gig workers) ขาดการคุ้มครองจากมาตรฐานแรงงาน และขาดสิทธิประโยชน์ด้านสวัสดิการแรงงาน เช่น การประกันรายได้ วันหยุด วันลา และบำนาญ รวมทั้งการถูกฉวยโอกาสเอารัดเอาเปรียบโดยบริษัทแพลตฟอร์ม ซึ่งหลายฝ่ายเรียกร้องให้หน่วยงานที่เกี่ยวข้องรีบเข้าไปดูแล
ที่น่ายินดีคือ เมื่อวันที่ 15 มีนาคม คณะกรรมาธิการแรงงานร่วมกับมูลนิธิเฟรดริคเอแบร์ (FES) ได้จัดสัมมนาเรื่อง “แรงงานแพลตฟอร์ม: จะกำหนดอนาคตการจ้างงานอย่างไรให้คนงานมีส่วนร่วม” ที่โรงแรมแห่งหนึ่ง โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อรับฟังปัญหาและอุปสรรคของการให้ความคุ้มครองผู้ทำงานบนแพลตฟอร์มตามกฎหมายคุ้มครองแรงงาน เพื่อเสริมสร้างความรู้และความเข้าใจเกี่ยวกับสภาพการจ้างงานรูปแบบใหม่และยังไม่มีกฎหมายคุ้มครอง และเพื่อนำข้อมูลและความคิดเห็นของผู้ที่เกี่ยวข้องไปผลักดันให้ความคุ้มครองตามกฎหมายและ/หรือปรับปรุงกฎหมายในอนาคต
ผู้เขียนมีโอกาสเข้าร่วมประชุมและรับฟังความเดือดร้อนของแรงงานแพลตฟอร์มที่เข้าร่วมประชุมซึ่งสะท้อนให้เห็นถึงปัญหาการบังคับใช้กฎหมายเพื่อสร้างความเป็นธรรมให้แก่แรงงานดังกล่าว ซึ่งหนึ่งในกลุ่มที่เข้าประชุมคือไรเดอร์ หรือคนขับรถรับส่งคน อาหาร หรือให้แพลตฟอร์มที่ไม่ระบุนามในวันนั้น แต่เสียดายที่ผู้เขียนได้เข้าร่วมเพียงครึ่งวันเช้า เลยไม่ทราบว่าที่ประชุมได้ข้อเสนอแนะหรือมาตรการให้กับคณะกรรมาธิการแรงงานอย่างไร
วันนี้ขอนำเรื่องผู้ขับรถอูเบอร์ซึ่งเป็นแรงงานแพลตฟอร์มในอังกฤษมาเล่าสู่กันฟัง แรงงานแพลตฟอร์มกลุ่มนี้ในอังกฤษเรียกว่าคนขับรถหรือคนขับรถอูเบอร์ (Uber drivers) ซึ่งคล้ายกลุ่มที่ประเทศไทยเรียกว่า “ไรเดอร์” หรือ “แกร็บ” หรือชื่อแพลตฟอร์มแล้วแต่จะเรียก แต่ไรเดอร์ในไทยนั้นส่วนใหญ่หมายถึงแรงงานแพลตฟอร์มที่ขี่มอเตอร์ไซค์ส่งอาหารหรือพัสดุให้บริษัทแพลตฟอร์มซึ่งในประเทศไทยมีหลายเจ้า (แต่ไม่มีอูเบอร์ ดังที่เล่าไปในครั้งที่แล้ว) ปัจจุบันในอังกฤษมีคนขับรถอูเบอร์ประมาณ 7 หมื่นคน
ข่าวที่น่าสนใจสำหรับชาวไรเดอร์ไทยคือเมื่อวันที่ 19 กุมภาพันธ์ที่ผ่านมา ศาลฎีกาอังกฤษได้ตัดสินให้แรงงานที่ทำงานขับรถอูเบอร์ (บริษัทอูเบอร์ในอังกฤษประกอบด้วย Uber BV บริษัทดัชซึ่งเป็นเจ้าของเทคโนโลยีแอพพ์อูเบอร์และ Uber London Ltd ซึ่งเป็นบริษัทสาขาในอังกฤษ) มีสถานะ “คนงาน” ให้ได้รับการคุ้มครองโดยได้ค่าจ้างขั้นต่ำ วันหยุด วันลาป่วยโดยได้ค่าจ้าง การประกันสุขภาพและบำนาญตามกฎหมายสิทธิแรงงานของอังกฤษ (UK Employment Rights Act of 1966) ซึ่งเป็นข่าวดังไปทั่วโลกและอาจใช้เป็นแนวทางสำหรับการต่อสู้ทำนองเดียวกันสำหรับไรเดอร์และแรงงานแพลตฟอร์มอื่นในประเทศไทย
ชัยชนะของคนขับรถอูเบอร์ไม่ได้มาโดยง่าย เพราะต้องต่อสู้กันมายาวนานกว่า 5 ปี และสู้กันถึง 4 ศาล
เริ่มจากในปี 2559 อดีตคนขับรถอูเบอร์ 2 คน คือ เจมส์ ฟาร์ราร์ กับ ยาซิน อัสลาม (ในขณะนั้นเป็นสมาชิกสหภาพ GMB Union สหภาพแรงงานเก่าแก่ของอังกฤษ) ฟ้องอูเบอร์ต่อศาลแรงงาน (Employment Tribunal) ว่าทั้งสองคนทำงานเป็น “คนงาน” ของอูเบอร์ แต่อูเบอร์ต่อสู้ว่าคนขับรถทั้งสองคนเป็นผู้ประกอบอาชีพอิสระ (Self employed) ไม่ใช่คนงานของตน อูเบอร์จึงไม่ต้องจ่ายค่าจ้างขั้นต่ำและค่าจ้างสำหรับวันหยุด ผลคือศาลแรงงานตัดสินให้คนขับรถอูเบอร์ชนะ (26 ตุลาคม 2559)
อูเบอร์อุทธรณ์ต่อศาลอุทธรณ์แรงงาน (Employment Appeal Tribunal) ซึ่งตัดสินยืนตามศาลแรงงานชั้นต้น เมื่อวันที่ 10 พฤศจิกายน 2560
อูเบอร์อุทธรณ์ต่อศาลอุทธรณ์ (the Court of Appeal) ซึ่งก็ตัดสินยืนในเดือนธันวาคม 2561
อูเบอร์สู้ต่อถึงศาลฎีกา (Supreme Court)
ผลอย่างที่กล่าวแล้วคือเมื่อวันที่ 19 กุมภาพันธ์ 2564 ศาลฎีกาพิพากษายืนตามศาลอุทธรณ์ให้ผู้ขับรถอูเบอร์ชนะโดยตัดสินว่าเป็น “คนงาน” ของอูเบอร์ไม่ใช่แรงงานอิสระที่มีสัญญาหรือแรงงานรับเหมากับอูเบอร์
กฎหมายสิทธิแรงงานของอังกฤษ จำแนกแรงงานเป็น 3 ประเภท คือ “ลูกจ้าง” (employee) “คนงาน” (worker) และ “แรงงานอิสระหรือผู้ประกอบอาชีพอิสระ” (self-employed) โดยลูกจ้างจะได้รับความคุ้มครองและมีสิทธิและสิทธิประโยชน์มากที่สุด และแรงงานอิสระได้รับความคุ้มครองน้อยที่สุด ในขณะที่คนงานได้รับการคุ้มครองอยู่ตรงกลางคือมีสิทธิบางอย่างเช่น ค่าจ้างขั้นต่ำ วันหยุด และวันลาโดยได้รับเงินเดือน การประกันสุขภาพและอันตราย และบำนาญ
ในกรณีของอังกฤษสาระสำคัญจึงอยู่ที่การตีความว่าผู้ขับรถอูเบอร์เป็น “คนงาน” หรือ “ผู้ประกอบอาชีพอิสระ” (Self-employed) คือไม่มีนายจ้าง ซึ่งถ้าตีความว่าเป็นประเภทหลังก็จะไม่ได้รับความคุ้มครองและสิทธิประโยชน์ตามกฎหมายแรงงาน
ในการฟ้องศาลแรงงานในตอนต้น นายฟาร์ราร์และนายอัสลามซึ่งได้รับใบอนุญาตให้ขับรถรับจ้างส่วนตัวในกรุงลอนดอน โดยใช้แอพพ์อูเบอร์ได้ฟ้องศาลเพื่อให้กำหนดสถานะแรงงานของตนเพื่อจะเรียกร้องสิทธิประโยชน์ให้เหมาะสม ในตอนนั้นอูเบอร์มีคนขับรถประมาณ 4 หมื่นคน โดยทำงานในลอนดอนประมาณ 3 หมื่นคน
นิยามของ “คนงาน” ตามมาตรา 230 ของกฎหมายแรงงานอังกฤษหมายถึงผู้ใดก็ตามที่ถูกจ้างงานตามสัญญาจ้างรวมทั้งผู้ประกอบอาชีพอิสระบางคนที่เข้าเงื่อนไขบางประการโดยเฉพาะอย่างยิ่ง หมายรวมถึงผู้ทำงานภายใต้สัญญาซึ่ง “บุคคลนั้นด้วยตนเองทำงานหรือบริการใดๆ ให้แก่อีกฝ่ายหนึ่งในสัญญาผู้ซึ่งตามสัญญามิได้เป็นลูกค้าของบุคคลนั้น” ซึ่งศาลแรงงานวินิจฉัยว่านายฟาร์ราร์และนายอัสลามเข้าข่ายนี้ และถือว่าปฏิบัติงานตามสัญญาของอูเบอร์ลอนดอน
อูเบอร์เถียงว่า อูเบอร์บีวีทำหน้าที่เป็นผู้จัดหาเทคโนโลยีให้กับสาขาอูเบอร์ลอนดอนซึ่งทำหน้าที่เป็นตัวแทนรับจองให้กับคนขับอูเบอร์ซึ่งได้การรับรองจากอูเบอร์ลอนดอน และเถียงว่าเมื่อมีลูกค้าจองผ่านอูเบอร์ สัญญาจึงเป็นสัญญาระหว่างคนขับกับลูกค้าโดยตรง โดยคนขับตกลงจะให้บริการรับส่งกับลูกค้า โดยแอพพ์อูเบอร์เป็นผู้คำนวณค่าโดยสารและผู้โดยสารเป็นผู้จ่ายให้อูเบอร์บีวีซึ่งหักไว้ 20 เปอร์เซ็นต์ก่อนจ่ายให้คนขับผู้ให้บริการ อูเบอร์อ้างว่าตนเป็นเพียงผู้เก็บค่าโดยสารให้คนขับและคิด “ค่าบริการ” จากคนขับเป็นค่าเทคโนโลยีและบริการอื่นๆ ของอูเบอร์ ตรงนี้อูเบอร์อ้างถึงสัญญาที่เป็นลายลักษณ์อักษรระหว่างอูเบอร์บีวีกับคนขับ และระหว่างบริษัทอูเบอร์กับลูกค้าผู้โดยสาร อูเบอร์ยังย้ำว่าคนขับมีอิสระจะเลือกได้ว่าจะทำงานเมื่อใด หรือมากน้อยเพียงใด และสรุปว่า คนขับเป็นผู้รับเหมาอิสระซึ่งทำงานตามสัญญากับลูกค้าและไม่ได้ทำงานให้กับอูเบอร์
ศาลฎีกาไม่เห็นด้วย
เพราะข้อเท็จจริงชี้ว่าอูเบอร์ลอนดอนไม่ได้มีสัญญาเป็นลายลักษณ์อักษรกับคนขับ และไม่มีหลักฐานว่าอูเบอร์ทำหน้าที่นายหน้ารับจองรถให้กับผู้ขับ ข้อเท็จจริงคืออูเบอร์มีสัญญากับลูกค้าผู้โดยสารและจัดการให้คนขับรับการจองเอง อย่างไรก็ตาม ศาลฎีกาชี้ว่าการจะตัดสินว่าแรงงานเป็นคนงานหรือไม่อย่างใด ก็ไม่ได้ดูจากสัญญาเพียงอย่างเดียว แต่ต้องดูเจตนารมณ์ของกฎหมายแรงงานว่าต้องการคุ้มครองแรงงานที่ไม่มีสิทธิมีเสียงและเสี่ยงต่อการถูกเอารัดเอาเปรียบไม่ใช่เข้าข้างนายจ้าง
ศาลฎีกาจึงเห็นด้วยกับการวินิจฉัยของศาลแรงงานชั้นต้นว่าทำถูกต้องแล้วที่ในภาพรวมจะดูจากเงื่อนไข 5 ประการ คือ (1) อูเบอร์เป็นผู้กำหนดว่าคนขับจะได้ค่าจ้างเท่าใด เพราะอูเบอร์เป็นผู้กำหนดค่าโดยสาร (2) คนขับไม่มีอิสระในสัญญาหรือข้อตกลงในการให้บริการเพราะอูเบอร์เป็นผู้กำหนดกติกาเอง (3) ทันทีที่คนขับรับแอพพ์จากอูเบอร์ โอกาสที่คนขับจะรับทำงานหรือไม่ อยู่ที่กฎกติกาที่กำหนดโดยอูเบอร์ เช่นการกำหนดอัตราการรับงานและกำหนดโทษถ้าคนขับปฏิเสธงานเกินจำนวนที่อูเบอร์กำหนดจะถูกล็อกแอพพ์ 10 นาที ทำให้คนขับผู้นั้นรับงานไม่ได้ จนกว่าอูเบอร์จะล็อกเข้าใหม่ (4) อูเบอร์มีการควบคุมวิธีการที่คนขับให้บริการ เช่น ระบบการให้คะแนนโดยลูกค้าผู้ใช้บริการ คนขับคนใดได้คะแนนเฉลี่ยต่ำจะถูกอูเบอร์เตือนและหากคะแนนไม่ได้ขึ้น อูเบอร์ก็จะไม่เรียกใช้บริการอีกต่อไป (5) อูเบอร์ห้ามคนขับติดต่อกับลูกค้าผู้ใช้บริการเองเพื่อให้บริการครั้งต่อๆ ไป
ด้วยเหตุผลดังกล่าว การให้บริการรับส่งโดยคนขับและการติดต่อลูกค้าผ่านแอพพ์อูเบอร์จึงถูกกำหนดและควบคุมอย่างจริงจังโดยอูเบอร์ โดยคนขับอยู่ในฐานะผู้ใต้บังคับบัญชาและต้องพึ่งอูเบอร์จนไม่สามารพัฒนาฐานะทางเศรษฐกิจด้วยทักษะวิชาชีพและการประกอบการของตน ในทางปฏิบัติมีวิธีเดียวที่คนขับจะเพิ่มรายได้คือ การทำงานให้อูเบอร์มากชั่วโมงขึ้นภายใต้มาตรการต่างๆ ของอูเบอร์ ศาลฎีกายังตัดสินว่าการที่อูเบอร์อ้างว่าตนทำหน้าที่เหมือนกับแอพพ์จองโรงแรม อพาร์ตเมนต์ หรือแท็กซี่ (ซึ่งมีใบอนุญาตรับจ้างสาธารณะ) นั้นฟังไม่ขึ้น ดังนั้นคนขับรถอูเบอร์จึงนับว่าเป็นคนงาน
อูเบอร์ยอมรับผลตัดสิน โดย
– ยอมจ่ายค่าจ้างขั้นต่ำแก่คนงานที่อายุเกิน 25 ปี ชั่วโมงละ 8.7 ปอนด์ (ประมาณชั่วโมงละ 365 บาท ซึ่งอูเบอร์คุยว่าคนขับรับจริงเฉลี่ยชั่วโมงละ 17 ปอนด์ หรือ 700 บาท) โดยเริ่มนับเวลาที่ทำงานตั้งแต่เวลาที่รับแอพพ์จนกระทั่งส่งผู้โดยสารเสร็จ ไม่นับเวลาที่รอแอพพ์เรียก
– คนขับอูเบอร์ทุกคนจะได้รับการจ่ายชดเชยวันหยุดโดยคิดเป็นร้อยละ 12 ของรายได้จากอูเบอร์โดยจ่ายทุกๆ 2 สัปดาห์
– คนขับอูเบอร์ทุกคนจะได้เข้าโครงการบำนาญโดยอัตโนมัติ โดยเงินสมทบจากอูเบอร์กับคนขับเอง
– อูเบอร์จะทำประกันสุขภาพและอุบัติเหตุรวมทั้งกรณีสงเคราะห์บุตร (ซึ่งมีอยู่แล้วสำหรับคนขับรถตั้งแต่ 2561)
– คนขับอูเบอร์ทุกคนมีอิสระที่จะเลือกรับงาน เวลา และสถานที่
ครับ ข่าวนี้กระเทือนวงการแพลตฟอร์มทั่วโลกเพราะพาร์คเนอร์เขาไม่ยอมเป็นลูกไล่แล้ว ไรเดอร์ไทยลองศึกษาดูเผื่อจะเอาไปใช้ แต่ระวังหน่อย ช่วงโควิด-19 ระบาดนี่หางานยากนะ
สราวุธ ไพฑูรย์พงษ์
[email protected]
