| ผู้เขียน | สุจิตต์ วงษ์เทศ |
|---|
หน้ากาก เป็นต้นแบบหน้าพรานและหัวโขน พบภาพเขียนสีรูปหน้ากากเก่าสุด 2,500 ปีมาแล้ว บนเขาสามร้อยยอด อ. สามร้อยยอด จ. ประจวบคีรีขันธ์
มีผู้ปีนป่ายขึ้นไปดูภาพเขียนสีเหล่านั้น บอกว่าทางขึ้นลำบากมาก ผมเลยไม่บังอาจขึ้นไปดู แม้อยากไปใจจะขาด
ถ้าทางการจะทำให้เข้าถึงสะดวกเพื่อการท่องเที่ยว ก็ควรมีกิจกรรมแบ่งปันความรู้พร้อมกันไปด้วย เพราะถ้าไม่มีอย่างนี้ไม่นานก็เซ็งเหมือนที่อื่นๆ ซึ่งตื่นเต้นกว่า ยังเซ็งไปแล้วหลายแห่ง
หัวโขน
โขนต้องสวมหน้ากาก ที่ต่อมาเรียกหน้าโขน แล้วเป็นหัวโขน ปัจจุบันเรียกศีรษะโขน
หน้ากาก เป็นเครื่องสวมเพื่อพรางหน้าจริงในพิธีเข้าทรง เพื่อเชื่อมโยงมนุษย์เข้ากับอํานาจศักดิ์สิทธิ์เหนือธรรมชาติตามหน้ากากนั้น มีในกลุ่มชนดั้งเดิมทุกเผ่าพันธุ์ในโลก รวมทั้งในภูมิภาคอุษาคเนย์ หน้ากากเก่าสุดพบในไทย มีอายุราว 2,500 ปีมาแล้ว เป็นภาพเขียนสีบนเพิงผาในถ้ำเขาสามร้อยยอด (อ. สามร้อยยอด จ. ประจวบคีรีขันธ์) และที่ผาแต้ม (อ. โขงเจียม จ. อุบลราชธานี) ฯลฯ
มีการละเล่นสวมหน้ากากผีบรรพชน สืบเนื่องจากยุคดึกดําบรรพ์ เช่น ปู่เยอย่าเยอ ในลาว, ผีตาโขนในไทย, ฯลฯ
หน้าพราน หรือหน้ากากพรานบุญ ในโนราชาตรี เป็นหน้ากากสืบเนื่องจากประเพณี
ดึกดําาบรรพ์ 2,500 ปีมาแล้ว
หัวโขน ใส่แทนหน้ากาก (ที่มีมาแต่ดั้งเดิม) น่าจะมีขึ้นในยุคต้นกรุงรัตนโกสินทร์ ราวแผ่นดิน ร.1-3 โดยเฉพาะช่วง ร.2 มีความเคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลงทางการช่างและการละเล่นหลายอย่าง
ต้นแบบหัวโขน มาจากไหน? ไม่พบหลักฐานตรงๆ แต่น่าเชื่อว่าจะมาจากหัวหุ่น (บางทีเรียกหน้าหุ่น) ที่ ร.2 ทรงแกะไม้รักหน้าสวมชฎาด้วยฝีพระหัตถ์ เป็นพระยารักใหญ่ กับ พระยารักน้อย ซึ่ง “งามไม่มีหน้าพระอื่นเสมอสอง” (สมเด็จฯ เจ้าฟ้านริศ ทูลถวายสมเด็จฯ กรมพระยาดําารง เมื่อวันที่ 19 สิงหาคม 2458 ในสาส์นสมเด็จ เล่ม 1)
ร.2 ทรงมีฝีพระหัตถ์ชํานาญในทางช่างแกะและปั้นหุ่น จึงเชื่อกันว่าทรงแกะไม้บานประตูวิหารวัดสุทัศน์ (ร่วมกับกรมหมื่นจิตรภักดี), ทรงปั้นหุ่นพระพักตร์ พระประธานในอุโบสถวัดอรุณฯ, ฯลฯ แล้วโปรดให้ระดมช่างมีฝีมือสร้างหุ่นหลวงขึ้นใหม่ ส่วนมากเป็นเรื่องรามเกียรติ์ มีผู้อธิบายว่าในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ มีทั้งหุ่นหลวงทําาด้วยไม้ และทําด้วยกระดาษกลวงแบบหัวโขน
ช่างทําหัวโขน ตั้งแต่ ร.1-3 มีช่างฝีมือดีสืบมาแต่ครั้งกรุงเก่าหลายคน ช่างฝีมือดีเหล่านี้บางคนทําหัวโขน (แต่ก่อนเรียก หน้าโขน, หน้าหุ่น) แต่คนสําคัญหลายคนชื่อมีคําว่า “เทพ” อยู่ด้วย
สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ มีลายพระหัตถ์ (วันที่ 6 มีนาคม 2458) อธิบายเรื่องช่างหัวโขนฝีมือดีถวายสมเด็จฯ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ (ตําราสร้างพระพุทธรูป พิมพ์อยู่ใน ประชุมหนังสือเก่า ภาค 2 หม่อมเจ้าปิยภักดีนาถ พิมพ์แจกเมื่อ พ.ศ. 2459, กรมศิลปากรรวมพิมพ์ใหม่ทั้งภาค1-2 เมื่อ พ.ศ. 2552)
เป็นพยานว่าหัวโขนจะเริ่มมีพัฒนาการ แล้วสร้างสรรค์ต่อเนื่องจนลงตัวสมบูรณ์แบบในรัชกาลหลังๆ
