‘ผีกระสือ’ เมืองอโยธยา หลายร้อยปีมาแล้ว (ก่อนสุโขทัย) โดย สุจิตต์ วงษ์เทศ

ผู้เขียน	สุจิตต์ วงษ์เทศ

ผีกระสือเป็นผีประเภทหนึ่ง มีขึ้นจากความเชื่อของคนเรื่องผีหลายพันปีมาแล้ว แต่พบหลักฐานเป็นลายลักษณ์อักษรสมัยอโยธยา (ก่อนอยุธยา) หลายร้อยปีมาแล้ว (ก่อนสุโขทัย)

เมื่อจะทำความเข้าใจเรื่องนี้ต้องเริ่มด้วยแยกเป็น 2 คำ คือ ผี กับ กระสือ

ผี หมายถึง ขวัญ คือส่วนไม่เป็นตัวตนของคน

คนทั่วไปมี 2 ส่วน คือ (1) ส่วนเป็นตัวตนร่างกาย เรียกว่ามิ่ง กับ (2) ส่วนไม่เป็นตัวตน เรียกว่าขวัญ

คนมีชีวิตจากขวัญ หรือขวัญทำให้คนมีชีวิต ถ้าไม่มีขวัญคนก็ตาย ส่วนขวัญไม่ตาย แต่จับต้องไม่ได้ มองไม่เห็น แล้วถูกเรียกว่าผี (วิญญาณเป็นความเชื่อทางพราหมณ์-พุทธ เมื่อคนตายวิญญาญไปจุติไม่เหลืออยู่)

สรุป ผีคือขวัญของคนตาย เป็นส่วนที่จับต้องไม่ได้ มองไม่เห็น

กระสือ หมายถึง ผีผู้หญิง คู่กับกระหังซึ่งเป็นผีผู้ชาย

เป็นความเชื่อหลายพันปีมาแล้ว แต่พบหลักฐานในวรรณกรรมอโยธยา (ก่อนอยุธยา) เรียกพระไอยการเบ็ดเสร็จ หรือกฎหมายลักษณะเบ็ดเสร็จหลายร้อยปีมาแล้ว (ก่อนสุโขทัย)

คำว่า “เบ็ดเสร็จ” หมายถึงเบ็ดเตล็ด เป็นประมวลกฎหมายเบ็ดเตล็ดทั่วไป ซึ่งรวมข้อห้ามเกี่ยวกับความเชื่ออำนาจเหนือธรรมชาติ ผู้ใดทำคุณไสยหรือทำกระสือกระหังให้คนอื่นเดือดร้อน มีโทษถึงตาย แสดงว่ากระสือกระหังไม่มีโดยธรรมชาติ แต่เป็นการกระทำของคน

ผมรวบรวมเรื่องราวความเป็นมาทางวัฒนธรรมไว้ในหนังสืออำนาจของภาษาและวรรณกรรมไทย (สำนักพิมพ์นาตาแฮก พิมพ์ครั้งแรก พ.ศ. 2566) จะปรับปรุงมาดังนี้

• กฎหมายลักษณะเบ็ดเสร็จ

กฎหมายลักษณะเบ็ดเสร็จอายุ 115 ปีก่อนสมัยอยุธยา เป็นวรรณกรรมไทยสำนวนเก่ามากสมัยอโยธยาศรีรามเทพ ราว พ.ศ. 1778 (ในต้นฉบับกฎหมายลงศักราช 1156 ปีมะแม) หรือ 115 ปีก่อนสถาปนากรุงศรีอยุธยา โดยได้จากการคำนวณของ จิตร ภูมิศักดิ์ ในหนังสือ สังคมไทยลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาก่อนสมัยศรีอยุธยา (สำนักพิมพ์ไม้งาม พิมพ์ครั้งแรก พ.ศ. 2526 หน้า 45-47) และจากการตรวจสอบสนับสนุนของ ล้อม เพ็งแก้ว ในบทความเรื่อง “วันเดือนปีในกฎหมายที่ได้ตราขึ้นก่อนวันสถาปนากรุงศรีอยุธยา” (พิมพ์ใน ศิลปวัฒนธรรม ฉบับเดือนมีนาคม พ.ศ. 2529 หน้า 42-44)

คำว่า “เบ็ดเสร็จ” ในชื่อกฎหมายลักษณะเบ็ดเสร็จ ตรงกับคำปัจจุบันว่าเบ็ดเตล็ด หมายถึงกฎหมายหลายเรื่องต่างๆ กันที่นำมารวมไว้ด้วยกัน และไม่อาจให้ความสำคัญเรื่องใดเรื่องหนึ่งได้ถนัด เพราะเป็นเรื่องย่อยๆ ทั้งนั้น

กฎหมายลักษณะเบ็ดเสร็จมีเนื้อหาแบ่งกว้างๆ 2 ตอน คือตอนต้นกับตอนท้าย

ตอนต้น ตราไว้ พ.ศ. 1886 ก่อนสถาปนากรุงศรีอยุธยา 7 ปี ว่าด้วยความเชื่อในข้อห้ามถูกใช้เป็นเครื่องมือควบคุมความขัดแย้งในชุมชนเกี่ยวกับบ้านเรือนและเรือกสวนไร่นาที่อยู่ใกล้เคียงกัน แต่ไม่มีหมุดหมายแสดงเขตของใครของมัน เมื่อนานไปอาจเกิดโกลาหลขัดแย้งรุนแรงจากการรุกล้ำหรือล่วงล้ำซึ่งกันและกัน ซึ่งลักษณะอย่างนี้เรียกในกฎหมายว่า “กระหนาบคาบเกี่ยว” เป็นเสนียดแก่กัน โดยมีข้อกำหนดบทลงโทษไว้ (สรุปจากบทความเรื่อง “กฎหมายตราสามดวงกับความเชื่อของไทย” ของ ศรีศักร วัลลิโภดม ในหนังสือ กฎหมายตราสามดวงกับสังคมไทย สำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ กระทรวงศึกษาธิการ พิมพ์ครั้งแรก พ.ศ. 2535 หน้า 107-113)

ตอนท้าย ตราไว้ พ.ศ. 1778 ก่อนสถาปนากรุงศรีอยุธยา 115 ปี ว่าด้วยลักษณะวิวาทเรื่องกระทำกฤตยาคุณเป็นเสนียดจัญไรแก่กัน โดยเนื้อหาเป็นเรื่องความเชื่อเกี่ยวกับลักษณะผีร้ายให้โทษ มีชื่อเรียกในกฎหมายนี้ว่า “ฉมบ, จะกละ, กระสือ, กระหาง” กับเรื่องหมอผีที่เรียกชื่อในกฎหมายนี้ว่า “แม่มดพ่อหมอ” คือผู้เรียนรู้เวทวิทยาคมและกฤตยาคุณอันทําให้ถึงตายฉิบหายด้วยอุบายต่างๆ

ความเชื่อในอำนาจเหนือธรรมชาติ คือ ผี ซึ่งมีทั้งผีดีที่ให้คุณกับผีร้ายที่ให้โทษ เป็นเครื่องมือควบคุมสังคมให้อยู่ร่วมกันอย่างปกติ ไม่เบียดเบียนซึ่งกันและกัน และเป็นสำนึกสืบเนื่องตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์หลายพันปีมาแล้ว แม้ปัจจุบันก็ยังพบทั่วไป

ฉมบ (ฉะ-หมบ) หมายถึง ผีปอบ เป็นผีจำพวกหนึ่งสิงอยู่ในตัวคน มีหลายชนิด คนที่ชอบกินของดิบ เช่น กบดิบ เขียดดิบ กลางคืนมักจะออกหากิน มีแสงออกตามจมูกสีเขียว พวกหนึ่งเรียกมนต์แล้วปฏิบัติตามครูสอนไม่ได้ มนต์เกิดเป็นผี กินคนอื่นไม่ได้ก็กินตัวเอง เรียก ปอบมนต์ อีกพวกหนึ่งไม่ได้เรียนอะไร แต่พี่น้องเป็นปอบ เมื่อพี่น้องตายไปแล้วปอบเข้ามาสิงอยู่ในตัว ปอบชนิดนี้เรียกปอบเชื้อ ปอบทุกชนิดหมอมนต์เขารักษาหายได้ (สรุปจาก สารานุกรมภาษาอีสานฯ ของ ปรีชา พิณทอง พิมพ์ครั้งแรก พ.ศ. 2532 หน้า 503) ส่วนภาษาเขมรมีคำว่า ฉฺมบ (อ่านว่า ชะ-มอบ) แปลว่า หมอตำแย (พจนานุกรมเขมร-ไทย เล่ม 1 พิมพ์ครั้งแรก พ.ศ. 2517 หน้า 110)

จะกละ (จะ-กละ) หมายถึง ผีป่า ซึ่งหมอผีชาวป่าเลี้ยงไว้ให้ทําร้ายศัตรู เชื่อว่ามีรูปเป็นแมว (พจนานุกรมฉบับมติชน พ.ศ. 2547 หน้า 220)

กระสือ (กระ-สือ) หมายถึงผีที่สิงในผู้หญิง ชอบกินของโสโครก ลักษณะเป็นดวงไฟแวมๆ ในกลางคืน (คู่กับกระหังที่เข้าสิงผู้ชาย)

กระหาง (กระ-หาง) ปัจจุบันเรียกกระหัง หมายถึงผีที่สิงในผู้ชาย (คู่กับกระสือที่เข้าสิงผู้หญิง) ชอบกินของโสโครก จะเคลื่อนไหวไปไหนใช้กระด้งทำปีก ใช้สากตำข้าวแทนขา ใช้สากกะเบือเป็นหาง (พจนานุกรมฉบับมติชน หน้า 43)

[นิยามหรือคำอธิบายเรื่องผีที่ยกมานี้อาจต่างจากที่เคยรู้มาก่อน หรืออาจต่างจากนิยามและคำอธิบายจากท้องถิ่นอื่นก็ได้ ไม่จำเป็นต้องยึดถือตายตัวว่าอย่างใดอย่างหนึ่งถูกต้อง]

• ระบบกฎหมาย

ระบบกฎหมายเป็นพยานหลักฐานสำคัญอย่างหนึ่งที่แสดงอำนาจของภาษาและวรรณกรรมไทย

สังคมดั้งเดิมมีระบบควบคุมให้เข้าร่องเข้ารอยด้วยขนบธรรมเนียมประเพณีที่ยึดถือและปฏิบัติสืบเนื่องมาโดยไม่มีลายลักษณ์อักษร เมื่อสังคมก้าวหน้ามีตัวอักษรจึงควบคุมสังคมทั้ง 2 ระบบ ได้แก่ ขนบธรรมเนียมประเพณีและที่เขียนเป็นลายลักษณ์อักษรเรียกกฎหมาย

ในไทยมีกฎหมายเก่าสุดเท่าที่พบขณะนี้อยู่ในสมัยอโยธยาศรีรามเทพ (ก่อนมีกรุงศรีอยุธยา) คือหลักฐานสำคัญแสดงว่าระบบกฎหมายเหล่านั้นสืบเนื่องจากรัฐทวารวดี (ที่ละโว้) ครั้นเข้าสู่สมัยอยุธยามีกฎหมายอีกมากถูกตราขึ้นใช้ควบคุมสังคม (ร.1 กรุงรัตนโกสินทร์ โปรดให้ชำระและรวบรวมกฎหมายกรุงเก่าไว้ด้วยกันเป็นที่รับรู้กว้างขวางในชื่อ “กฎหมายตรา 3 ดวง”)

เมื่อตรวจสอบกฎหมายทั้งหมดตั้งแต่ก่อนสมัยอยุธยาและสมัยอยุธยา พบว่าพื้นฐานสังคมลุ่มน้ำเจ้าพระยามีสำนึกทางกฎหมายก้าวหน้าขั้นสูง คือไม่ใช้ระบบแก้แค้นตามแบบสังคมดึกดำบรรพ์ “ตาต่อตา ฟันต่อฟัน” หรือ “หนามยอก หนามบ่ง” กล่าวคือเมื่อผู้หนึ่งถูกฟันแขนขาดก็ต้องตัดสินโดยการตอบโต้ให้ฟันอีกฝ่ายหนึ่งแขนขาดบ้าง ซึ่งเป็นสำนึกแบบแก้แค้นด้วยการกระทำตอบแทนอย่างเดียวกัน แต่สังคมลุ่มน้ำเจ้าพระยาพัฒนาเสียใหม่โดยกำหนดให้ผู้ผิดเสียเงินสินไหมชดเชยเป็นค่าเสียหาย

[ร. แลงกาต์ (นักปราชญ์ทางประวัติศาสตร์กฎหมายโบราณของไทย) อ้างในหนังสือ สังคมไทยลุ่มน้ำเจ้าพระยา ก่อนสมัยศรีอยุธยา ของ จิตร ภูมิศักดิ์ สำนักพิมพ์
ฟ้าเดียวกัน พิมพ์ครั้งที่สาม พ.ศ. 2547 หน้า 51-54]

กฎหมายตรา 3 ดวง เป็นประมวลบทกฎหมายตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาจนถึง ร.1 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ในสภาพเดิมเป็นส่วนใหญ่ ซึ่งช่วยให้เราสามารถย้อนกลับไปศึกษากฎหมายในอดีตของไทยได้เป็นอย่างดียิ่ง

การชำระกฎหมายใน ร. 1 เป็นไปเพื่อคงสภาพเดิมของกฎหมายไว้ มิได้ประสงค์จะเปลี่ยนแปลงระบบกฎหมายหรืออย่างธรรมเนียมทางกฎหมายแต่อย่างใด นอกจากการประกาศให้ชำระกฎหมายทั้งฉบับและใช้ตรา 3 ดวงเป็นเครื่องหมายของกฎหมายฉบับหลวง ซึ่งเป็นสิ่งที่ไม่เคยมีมาแต่ก่อนเท่านั้น

ข้อสันนิษฐานซึ่งดูเหมือนจะเป็นที่ยอมรับกันโดยปริยายในปัจจุบันเกี่ยวกับความหมายและขอบเขตของการชำระกฎหมายในรัชกาลที่ 1 ว่าเป็นการชำระสะสางอย่างขนานใหญ่จนกลายเป็นกฎหมายอีกสมัยหนึ่งสำหรับประวัติศาสตร์กฎหมายไทย เสมือนการจัดทำประมวลกฎหมายขึ้นใหม่ (codification) อย่างที่ได้กระทำกันครั้งแรกๆ ในยุโรป กระทั่งอาจขนานกฎหมายนี้ได้ว่า “ประมวลกฎหมายรัชกาลที่ 1” ซึ่งความจริงหาเป็นเช่นนั้นไม่

[สรุปใหม่จากคำนำเสนอของบรรณาธิการในหนังสือ กฎหมายตรา 3 ดวง เล่ม 1 (มี 3 เล่ม) ฉบับพิมพ์มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง แก้ไขปรับปรุงใหม่ (พิมพ์ครั้งแรก 1 ตุลาคม 2481) แก้ไขปรับปรุงใหม่ 24 มิถุนายน 2548 (กำธร เลี้ยงสัจธรรม บรรณาธิการ) หน้า (44), (53)]