ต้นเดือนกุมภาพันธ์ ผู้เขียนเดินทางไปตรวจสุขภาพประจำปีที่โรงพยาบาลพะเยา ตั้งแต่ 08.30 น. ได้รับการดูแลอย่างดีจากแพทย์และพยาบาล อาจเพราะผลตรวจร่างกายไร้ปัญหาทำให้รู้สึกว่ามีความสุข สบายใจ ปลอดโปร่ง (ฮา)
หลังตรวจร่างกายเสร็จ ได้พบลูกศิษย์เอกของหลวงปู่พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ที่ชาวพะเยาเรียกขานนามท่านว่า “หลวงพ่อใหญ่”
ชื่อคุณเก๋า จึงได้ทราบว่าท่านนอนอาพาธอยู่ ณ โรงพยาบาลพะเยา ด้วยโรคชราภาพตามอายุขัยของหลวงปู่ ซึ่งถ้าหากนับถึงวันที่ 11 กรกฎาคม 2561 ท่านก็จะมีสิริอายุครบ 101 ปีพอดี ชาวเมืองพะเยาทุกคน รวมถึงตัวผู้เขียน และชาวบ้านจังหวัดใกล้เคียง ให้ความเคารพนับถือพระเดชพระคุณหลวงพ่อเป็นอย่างสูง
สำหรับผู้เขียนครั้งแรกในชีวิตที่ได้กราบบารมีหลวงปู่ ด้วยความเมตตาของท่านที่มีต่อ “มหาวิทยาลัยพะเยา” ซึ่งขณะนั้นปี 2551 เป็นปีแรกที่ได้มีโอกาสมาทำงานเป็นหัวหน้าสำนักวิชาแพทยศาสตร์ วิทยาเขตพะเยา มหาวิทยาลัยนเรศวร ได้นิมนต์หลวงปู่มาทำบุญ “สำนักวิชาแพทยศาสตร์” และเจิมป้าย “สำนักวิชาแพทยศาสตร์” เป็นครั้งแรกของการก่อตั้งสำนักวิชา นับเป็นบุญและเป็นสิริมงคลให้กับ “สำนักวิชาแพทยศาสตร์” และคณาจารย์ นิสิตของสำนักฯ ซึ่งขณะนั้นมีจำนวน 93 คน
ผู้เขียนได้อ่านหนังสือ “100 ปี แห่งความมุ่งมั่นของพระอุบาลีคุณูปมาจารย์” เขียนโดย “พระสุนทรกิตติคุณ, ผศ. และกลุ่มพุทธมาลัย” ซึ่งมีคุณค่าแก่การเผยแพร่เกียรติคุณ เพื่อแสดงความเป็นพระสงฆ์ในมวลหมู่สงฆ์ไทย อีกทั้งเป็นการถวายเกียรติและกตัญญูกตเวทิตาต่อหลวงปู่ของชาวจังหวัดพะเยาและทั่วประเทศ จึงขอนำส่วนหนึ่งมาแบ่งปันกับผู้อ่าน :
วัดศรีโคมคำ เป็นวัดที่สร้างขึ้นภายหลังจากการก่อสร้างพระเจ้าตนหลวง ตัววิหารหลังเดิม ไม่ปรากฏหลักฐานแน่ชัดว่าผู้ใดสร้าง เนื่องจากเมืองพะเยามีการอพยพผู้คนจากภัยสงคราม ทำให้ตัวเมืองถูกปล่อยร้าง จนกระทั่งมีการฟื้นฟูเมืองขึ้นมาใหม่ หลังยุคที่กรุงธนบุรีและรัตนโกสินทร์ ตีเอาล้านนามาจากพม่า มาจนถึงช่วงที่พระยาประเทศอุดรทิศเป็นผู้ครองเมืองพะเยาคนสุดท้าย ก่อนที่จะมีการเปลี่ยนระบบการปกครองแบบหัวเมือง มาเป็นมณฑลเทศาภิบาลในสมัยรัชกาลที่ 5 ช่วงสมัยนี้ เริ่มมีการบูรณะวัดศรีโคมคำและพระเจ้าตนหลวงขึ้นมาอีกครั้ง หลังตัววัดและองค์พระมีสภาพทรุดโทรมมาเกือบ 60 ปี
การบูรณะวัดศรีโคมคำ เป็นการบูรณะไปทีละส่วน เนื่องจากขาดงบประมาณทำให้เกิดความล่าช้า จนเมื่อปี พ.ศ.2465 ชาวเมืองพะเยา ภายใต้การนำของพระยาประเทศอุดรทิศได้อาราธนาครูบาศรีวิชัยจากเมืองลำพูน เข้ามาเป็นประธานฝ่ายสงฆ์ การบูรณะวัดปี พ.ศ.2466 ภายใต้การนำของครูบาศรีวิชัย ได้มีการรื้อวิหารหลังเก่าที่ครอบพระเจ้าตนหลวงออกแล้วสร้างหลังใหม่ขึ้นมาแทน มีการสร้างศาลาราย โบสถ์ วิหารพระพุทธบาทจำลอง ทั้งหมดแล้วเสร็จภายในระยะเพียง 1 ปี จนเมื่อปี พ.ศ.2467 ก็ได้มีการทำบุญฉลองวัดที่บูรณะขึ้นมาใหม่ เป็นระยะเวลานานกว่าหนึ่งเดือน
ประวัติพระอุบาลีคุณูปมาจารย์ (ปวง ธฺมปญฺญมหาเถร) : ชาติภูมิพระอุบาลีคุณูปมาจารย์มีนามเดิมว่า ปวง นามสกุล วงศ์เรือง เกิดเมื่อวันพุธที่ 11 กรกฎาคม พ.ศ.2460 แรม 7 ค่ำ เดือน 8 (เดือน 10 เหนือ) ปีมะเส็ง ณ บ้างสางเหนือ ตำบลบ้านสาง อำเภอเมืองพะเยา จังหวัดพะเยา โยมบิดาชื่อ พ่อหนานปุ๊ด วงศ์เรือง โยมมารดาชื่อ แม่หลวง วงศ์เรือง..
การบรรพชา-อุปสมบท เด็กชายปวง วงศ์เรือง เข้าบรรพชาเป็นสามเณร เมื่อวันอาทิตย์ที่ 15 พฤษภาคม พ.ศ.2475 ขึ้น 11 ค่ำ เดือน 6 (เดือน 8 เหนือ) ปีวอก ณ วัดสางเหนือ ตำบลบ้านสาง อำเภอเมืองพะเยา จังหวัดพะเยา โดยมีพระอุปัชฌาย์ ชื่อเจ้าอธิการตื้อ ธมฺมวํโส วัดศรีบุญเรือง ตำบลบ้านสาง อำเภอเมืองพะเยา จังหวัดพะเยา และเมื่ออายุครบแล้ว สามเณรปวง วงศ์เรือง จึงได้เข้าอุปสมบทเมื่อวันศุกร์ที่ 10 มิถุนายน 2481 ขึ้น 12 ค่ำ เดือน 7 (เดือน 9 เหนือ) ปีขาล ณ พัทธสีมา วัดสางเหนือ ตำบลบ้านสาง อำเภอเมืองพะเยา จังหวัดพะเยา พระกรรมวาจาจารย์ พระปวง ธมฺมวโร วัดศรีบุญเรือง ตำบลบ้านสาง อำเภอเมืองพะเยา จังหวัดพะเยา และพระอนุสาวนาจารย์ พระตุ้ย ญาณรํสี วัดสันกว๊าน ตำบลบ้านสาง อำเภอเมืองพะเยา จังหวัดพะเยา
วิทยฐานะ พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ จบชั้นประถมศึกษาปีที่ 4 โรงเรียนบ้านสาง ตำบลบ้านสาง อำเภอเมืองพะเยา จังหวัดพะเยา
พ.ศ.2475 สอบได้นักธรรมชั้นตรี สำนักศาสนศึกษาวัดสางใต้ อำเภอเมืองพะเยา จังหวัดพะเยา
พ.ศ.2483 สอบได้นักธรรมชั้นโท สำนักเรียนวัดมหาพฤฒาราม เขตบางรัก กรุงเทพมหานคร
พ.ศ.2484 สอบได้เปรียญธรรม 3 ประโยค สำนักเรียนวัดยานนาวา กรุงเทพมหานคร ในปี พ.ศ.2485 สอบได้เปรียญธรรม 4 ประโยค สำนักเรียนวัดเบญจมบพิตรดุสิตวนาราม เขตดุสิต กรุงเทพมหานคร และในปี พ.ศ.2487 สอบได้เปรียญธรรม 5 ประโยค สำนักเรียนวัดเบญจมบพิตรดุสิตวนาราม เขตดุสิต กรุงเทพมหานคร
บทบาทหน้าที่การปกครองและงานด้านการศึกษา บทบาทหน้าที่การปกครองและงานด้านการศึกษาที่พระเดชพระคุณหลวงปู่ได้ทำมานั้นสรุปได้ ดังนี้
พ.ศ.2484 เป็นเจ้าอาวาสวัดเมืองชุม
พ.ศ.2484 เป็นเจ้าคณะอำเภอเมืองพะเยา
พ.ศ.2490 เป็นพระอุปัชฌาย์
พ.ศ.2497 เป็นเจ้าอาวาสวัดศรีอุโมงค์คำ (วัดสูง)
พ.ศ.2501 เป็นรองเจ้าคณะจังหวัดเชียงราย
พ.ศ.2512 เป็นเจ้าอาวาสวัดศรีโคมคำ ต่อมาวัดได้ยกฐานะเป็นพระอารามหลวงชนิดสามัญ
พ.ศ.2521 เป็นเจ้าคณะจังหวัดพะเยา
พ.ศ.2526 เป็นรองเจ้าคณะภาค 6
พ.ศ.2542 เป็นที่ปรึกษาเจ้าคณะภาค 6
ส่วนงานด้านการศึกษา คือในปี พ.ศ.2476 เป็นครูสอนนักเรียนโรงเรียนวัดสางเหนือ
พ.ศ.2488 เป็นครูสอนพระปริยัติธรรมวัดเมืองชุม
พ.ศ.2503 เป็นผู้จัดตั้งโรงเรียนพินิตประสาธน์
พ.ศ.2517 เป็นผู้อำนวยการศูนย์ศึกษาพระพุทธศาสนาวันอาทิตย์ วัดศรีโคมคำ
พ.ศ.2534 เป็นรองอธิการบดีมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัยในพระบรมราชูปถัมภ์ วิทยาเขตพะเยา
พ.ศ.2542 เป็นประธานสภาวิทยาเขต มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วิทยาเขตพะเยา
ปัจจุบัน เป็นที่ปรึกษาสภาวิทยาเขตพะเยา
งานพิเศษ นอกจากนี้แล้ว พระเดชพระคุณหลวงปู่ยังได้รับภาระในการเป็นกรรมการให้กับหน่วยงานและองค์กรต่างๆ ดังนี้ เป็นประธานกรรมการมูลนิธิสงเคราะห์สงฆ์อาพาธจังหวัดพะเยา, เป็นกรรมการที่ปรึกษาราชประชานุเคราะห์, เป็นกรรมการปริยวรรตหนังสือล้านนาไทยปัจจุบันตามโครงการของมหาวิทยาลัยเชียงใหม่, เป็นกรรมการที่ปรึกษาจัดทำพจนานุกรมล้านนา ฉบับไร่แม่ฟ้าหลวง มหาวิทยาลัยเชียงใหม่, เป็นกรรมการที่ปรึกษาจัดทำพจนานุกรมล้านนา ฉบับวิทยาลัยครูเชียงใหม่,
เป็นกรรมการที่ปรึกษาศูนย์วัฒนธรรมจังหวัดพะเยา..
เกียรติคุณที่ได้รับ จากผลงานที่ดีเด่นทั้งด้านการเผยแผ่พระพุทธศาสนา การส่งเสริมการศึกษาสงเคราะห์ และการสาธารณสงเคราะห์ จึงทำให้พระเดชพระคุณท่านได้รับรางวัลมากมาย พอจะยกตัวอย่าง ดังนี้
พ.ศ.2526 ได้รับเข็มเชิดชูเกียรติจากมูลนิธิราชประชานุเคราะห์
พ.ศ.2528 ได้รับเหรียญเชิดชูเกียรติในโครงการแผ่นดินธรรมแผ่นดินทองจาก ฯพณฯ พลเอก เปรม ติณสูลานนท์ นายกรัฐมนตรี
พ.ศ.2529 ได้รับยกย่องเชิดชูด้านการส่งเสริมการศึกษาพระพุทธศาสนาจากคณะกรรมการอำนวยการงานสัปดาห์ส่งเสริมพระพุทธศาสนา
พ.ศ.2532 ได้รับพระราชทานโล่ผู้อนุรักษ์วัฒนธรรมดีเด่นจากสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี
พ.ศ.2533 ได้รับการประกาศเกียรติคุณเป็นผู้มีผลงานดีเด่นด้านวัฒนธรรม สาขามนุษยศาสตร์ จากคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ
พ.ศ.2535 ได้รับการถวายปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขามนุษยศาสตร์ จากวิทยาลัยครูเชียงราย
พ.ศ.2536 ได้รับเกียรติคุณ คนดีศรีสังคม ของมูลนิธิประภาส อวยชัย
พ.ศ.2538 ได้รับการถวายปริญญาศิลปศาสตรดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขาไทยคดีศึกษา จากมหาวิทยาลัยนเรศวร
พ.ศ.2540 ได้รับเข็มและโล่ประกาศเกียรติคุณผู้อนุรักษ์มรดกไทยดีเด่นประจำปี 2541 จากสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี
พ.ศ.2545 ได้รับการถวายปริญญาพุทธศาสตร์บัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขาภาษาไทย จากมหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย
พ.ศ.2550 ได้รับการถวายปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ 3 สาขา ปริญญาจาก 3 มหาวิทยาลัย คือ มหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงราย มหาวิทยาลัยราชภัฏลำปาง และมหาวิทยาลัยรามคำแหง
สมณศักดิ์ พระเดชพระคุณหลวงปู่ ได้รับพระราชทานสมณศักดิ์จากอดีตถึงปัจจุบัน ดำรงสมณศักดิ์ที่พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ หรือที่เรียกกันโดยทั่วไปว่าเป็นชั้นรองสมเด็จ สามารถเรียงลำดับ ดังนี้
พ.ศ.2489 ได้รับพระราชทานสมณศักดิ์เป็นพระครูสัญญาบัตรชั้นพิเศษที่พระครูพินิตธรรมประภาต
พ.ศ.2499 ได้รับพระราชทานสมณศักดิ์เป็นพระราชาคณะชั้นสามัญที่พระโสภณธรรมมุนี
พ.ศ.2524 ได้รับพระราชทานเลื่อนสมณศักดิ์เป็นพระราชาคณะชั้นราชที่พระราชวิสุทธิโสภณ วิมลสีลาจารวิภูษิต ยติคณิสสร บวรสังฆาราม คามวาสี
พ.ศ.2532 ได้รับพระราชทานเลื่อนสมณศักดิ์เป็นพระราชาคณะชั้นเทพที่พระเทพวิสุทธิเวที ศรีปริยัติวิภูษิต วุฒิกิจวธรปกร มหาคณิสสร บวรสังฆาราม คามวาสี
พ.ศ.2537 ได้รับพระราชทานเลื่อนสมณศักดิ์เป็นพระราชาคณะชั้นธรรมที่พระธรรมวิมลโมลี ศรีกิตติโสภณ โกศลพิพิธกิจจานุกิจ วิจิตรธรรมธาดา มหาคณิสสร บวรสังฆาคาราม คามวาสี
พ.ศ.2551 ได้รับพระราชทานสถาปนาสมณศักดิ์เป็นพระราชาคณะเจ้าคณะรองชั้นหิรัญบัฏ มีพระราชทินนามตามที่จารึกในหิรัญบัฏว่า พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ ญาณวิสุทธจริยาปริณายกดิลกศีลาทิขันธสุนทร บวรธรรมภาณี สการีธรรมากร มหาคณิสสร บวรสังฆาราม คามวาสี
ผู้เขียนขออนุญาตบรรยายความตอนหนึ่ง “ค่าวเล่าประวัติ” ของหลวงปู่หน้า 233, 240 หลวงปู่ท่านเล่าเป็นภาษาเหนือว่า…ห้าร้อยซาวสาม สมนามถี่ถ้อย จ่วยรอคอย สร้างวัด มาสร้างโรงเรียน เพียรปริยัติ นักธรรมบาทข้อ บาลี สร้างกุฏิไม้ ผ่านมาสองปี เพิ่มสร้างกุฏิ มีมาหลายห้อง
มีคุณขรรค์ชัย บุนปาน จ๋าถ้อง เจ้าของมติชน วาระ สร้างอุโบสถงดงามอาละ ฝีมือรูปงาม อังคาร กัลยาณพงศ์ วาดองค์วิหาร ถวายเป็นตาน ศิลปินเอกอ้า เสี้ยงห้าล้านป๋าย ห้าแสนเจ้าข้า สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ เสด็จพระราชดำเนิน ทรงตัดหวายผูกมัด ยังพัทธสีมา…ชาวเราแฟนๆ หนังสือพิมพ์ขออนุโมทนาสาธุกับท่านขรรค์ชัย บุนปาน ด้วยนะครับ..
