ในประวัติศาสตร์สยาม ตำแหน่งพระมเหสีของพระมหากษัตริย์มีชื่อเรียกต่างๆ ในสมัยกรุงศรีอยุธยา ตำแหน่งพระภรรยาเจ้า มี 4 ตำแหน่ง ได้แก่ พระอัครมเหสี พระอัครเทวี พระราชเทวี และพระอัครชายา เรียกลำลองว่า ‘พระพันวษาใหญ่’ หรือ ‘พระพันวษาน้อย’ บ้าง
ครั้นถึงสมัยรัตนโกสินทร์ แผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช มิได้ทรงจัดให้มีพระราชพิธีสถาปนาสมเด็จพระอมรินทรามาตย์ แต่ก็เป็นที่เข้าใจว่า ทรงเป็นพระอัครมเหสี ต่อมา เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยเสวยราชย์ ได้ทรงเฉลิมพระยศพระบรมราชชนนีขึ้นเป็น กรมสมเด็จพระอมรินทรามาตย์ ต่อมา ในสมัยรัชกาลที่ 6 มีการเฉลิมพระนามเป็น สมเด็จพระอมรินทรา บรมราชินี เนื่องจากทรงมีพระราชประสงค์จะเทิดพระเกียรติสมเด็จพระบรมราชชนนี พระพันปีหลวงในรัชกาลก่อนๆให้สูงขึ้น
ส่วนพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ก็มิได้ทรงแต่งตั้งเจ้าฟ้าบุญรอด พระอัครชายา แต่คนทั้งปวงก็เข้าใจว่าทรงเป็นพระอัครมเหสี จึงเรียกว่าสมเด็จพระพันวษาตลอดมาจนสิ้นพระชนม์ แล้วมีการเรียกขานพระนามใหม่เป็น สมเด็จพระศรีสุริเยนทรา บรมราชินี
ครั้นแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว มิได้ทรงสถาปนาพระภรรยาองค์ใดขึ้นเป็นพระมเหสี
ล่วงมาถึงรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงสถาปนาพระองค์เจ้าโสมนัสวัฒนาวดี ขึ้นเป็นสมเด็จพระนางเจ้าโสมนัสวัฒนาวดี แต่ทรงดำรงตำแหน่งสมเด็จพระบรมราชินีได้เพียง 9 เดือนเศษ ก็สิ้นพระชนม์ จึงได้ทรงสถาปนาหม่อมเจ้ารำเพย ขึ้นเป็นพระองค์เจ้ารำเพยภมราภิรมย์ ซึ่งทรงได้รับการประกาศเฉลิมพระนามาภิไธยเป็น สมเด็จพระเทพศิรินทรา บรมราชินี ในสมัยรัชกาลที่ 6
ต่อมา ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงสถาปนาเฉลิมพระอิสริยยศพระภรรยาเจ้าไว้ที่ตำแหน่งสมเด็จพระบรมราชินี 3 พระองค์ คือ สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี , สมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี, พระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระวรราชเทวี
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมสถาปนา สมเด็จพระนางเจ้าอินทรศักดิ์ศจี พระบรมราชินี
ครั้นรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติในพุทธศักราช 2468 แล้ว ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ประกาศเฉลิมพระนาม สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี
รัชกาลพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร ทรงประกอบพระราชพิธีราชาภิเษกสมรส เมื่อวันที่ 28 เมษายน พุทธศักราช 2493 ทรงสถาปนาหม่อมราชวงศ์สิริกิติ์ กิติยากร ขึ้นเป็นสมเด็จพระราชินีสิริกิติ์ และเมื่อทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษก เมื่อวันที่ 5 พฤษภาคม ในปีเดียวกัน ได้ทรงสถาปนาเฉลิมพระเกียรติยศขึ้นเป็น สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินี
และเมื่อทรงออกผนวช ระหว่างวันที่ 22 ตุลาคม-5 พฤศจิกายน พ.ศ. 2499 สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินี ทรงดำรงตำแหน่งผู้สำเร็จราชการแผ่นดินแทนพระองค์ ในหลวงรัชกาลที่ 9 จึงโปรดให้มีพระบรมราชโองการประกาศเฉลิมพระนามาภิไธยว่า สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ เมื่อวันที่ 5 ธันวาคม พ.ศ.2499
ต่อไปนี้คือ ภาพประวัติศาสตร์ ‘ราชาภิเษกสมรส’ พระบรมฉายาลักษณ์ และพระฉายาลักษณ์ พระราชินีแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ จากการรวบรวมของสำนักจดหมายเหตุแห่งชาติ กรมศิลปากร
ที่มาภาพและข้อมูล : หนังสือสมเด็จพระบรมราชินีในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ คณะกรรมการอำนวยการจัดงานเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ จัดพิมพ์เป็นที่ระลึกในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา 6 รอบ 12 สิงหาคม 2547
