การ์ตูนพม่า ‘ศิลปะแห่งการต่อสู้’

บทความพิเศษ | จักรกฤษณ์ สิริริน

การ์ตูนพม่า ‘ศิลปะแห่งการต่อสู้’

นับจากการ์ตูนเรื่องแรกที่ตีพิมพ์ในหนังสือพิมพ์ Rangoon Times ในปี ค.ศ.1912 ของ Martin Jones นำไปสู่การก่อตั้ง Burma Art Club ร่วมกับ Kenneth Martin Ward ในปี ค.ศ.1913

สร้างนักวาดการ์ตูนล้อการเมืองชื่อดังมากมาย ไม่ว่าจะเป็น Ba Nyan, Ba Kyi, San Win, Hein Sunn, Saya Mya, Ba Zaw, Ohn Lwin และ Ba Gyan โดยเฉพาะอย่างยิ่ง Ba Gale

สืบสายธารสู่ศิลปินยุค 8888, Aung Myint, Aye Ko, Kue Cool และศิลปินกลุ่ม Art for Freedom โดยเฉพาะอย่างยิ่ง Harn Lay

ดังที่กล่าวไปในตอนต้น การ์ตูนปรากฏตัวในพม่าครั้งแรก ช่วงต้นทศวรรษ 1910 และภายในสองทศวรรษต่อมาก็กลายเป็นเครื่องมือสำคัญในการวิพากษ์วิจารณ์การเมืองที่ถูกจำกัดของพม่า

แน่นอนว่า การ์ตูนถือเป็นวัฒนธรรมนำเข้า ทั้งจากตะวันตก คืออเมริกา ยุโรป โดยเฉพาะอย่างยิ่ง อังกฤษ ในฐานะประเทศเจ้าอาณานิคม และตะวันออก คือญี่ปุ่น จีน ทำให้การ์ตูนส่งผลกระทบอย่างมากต่อวัฒนธรรมพม่า

ภาพวาดของเด็กหนุ่มอายุ 17 ปีชาวพม่าที่หนีออกจากประเทศมาอาศัยอยู่บริเวณชายแดนไทย
ภาพประกอบจาก https://www3.nhk.or.jp/nhkworld/en/news/backstories/3865

ในยุคทศวรรษ 1930 จำนวนสิ่งพิมพ์ในพม่าเพิ่มขึ้นอย่างก้าวกระโดด จากหลักหน่วยในทศวรรษ 1900 เป็นหลักสิบ คือ 22 ฉบับในทศวรรษ 1910 และเพิ่มเป็นหลักร้อย คือ 103 ฉบับในทศวรรษ 1920

และในที่สุดก็เพิ่มขึ้นเป็นกว่า 200 ฉบับในช่วงทศวรรษปี 1930

การ์ตูนพม่า ได้กลายเป็นช่องทางสำคัญสำหรับการต่อสู้กับประเทศเจ้าอาณานิคม และเผด็จการทหาร ผสมผสานศิลปะ ความบันเทิง และยกระดับสู่วัฒนธรรมในทศวรรษ 1940

ช่วงเวลาแห่งการพัฒนาศิลปะการ์ตูนของพม่ายุคใหม่ เริ่มตั้งแต่ต้นทศวรรษ 1950 เป็นยุคของการเติบโต และก้าวเดินไปข้างหน้า จนถึงการยึดอำนาจของกองทัพในปี ค.ศ.1962

นำไปสู่การก่อกำเนิดของศิลปะแนวการทดลองของศิลปินรุ่นใหม่ ที่ได้ขยายขอบเขตของวัฒนธรรมการ์ตูนที่ก่อตั้งโดย Ba Gale และ Ba Gyan

ท่ามกลางสื่อวิทยุ โทรทัศน์ ที่กำลังขยายเครือข่าย แต่สื่อสิ่งพิมพ์ที่เต็มไปด้วยการ์ตูนได้กลายเป็นแหล่งความบันเทิงหลัก โดยเฉพาะอย่างยิ่ง สำหรับคนรุ่นใหม่

อย่างไรก็ตาม หลังจากรัฐประหารในปี ค.ศ.1962 การ์ตูน และศิลปะร่วมสมัยของพม่าซึ่งมีพื้นฐานทางการเมืองก็ซบเซาลงภายใต้ข้อจำกัดของคณะเผด็จการทหาร

การ์ตูนหยุดชะงักยาวนานไปจนกระทั่งถึงทศวรรษ 1970 เมื่อการพัฒนาในอุตสาหกรรมสื่อสารมวลชน โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ธุรกิจหนังสือพิมพ์ ได้ช่วยฟื้นคืนศิลปะแห่งการ์ตูนของพม่า

จนถึงเหตุการณ์ปี ค.ศ.1988 การ์ตูนการเมือง และศิลปะเพื่อสังคม ได้หยุดชะงักอีกครั้ง จากการจำกัดสิทธิเสรีภาพในการแสดงออกที่เป็นไปอย่างเคร่งครัดภายใต้รัฐบาลทหาร ที่ออกกฎหมายมากมายเพื่อทำลายทั้งผลงานศิลปะ การ์ตูน โดยเฉพาะอย่างยิ่ง มีการจับกุมคุมขังนักโทษการเมืองมากมาย รวมถึงศิลปิน

ได้ผลักดันการก่อกำเนิดของศิลปะยุค 8888 ขึ้น

ทว่า หลังจากองค์กรนานาชาติได้ออกมาตรการกดดันรัฐบาลเผด็จการทหารในทางเศรษฐกิจมาอย่างยาวนาน กฎหมายเหล่านี้ได้ถูกยกเลิกไปในที่สุดนับตั้งแต่ปี ค.ศ.2012 เป็นต้นมา

แน่นอนว่า หลังจากนั้น แม้ผลงานศิลปะ และการ์ตูน จะไม่ถูกทำลาย หรือถูกห้ามเผยแพร่ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง บรรดาศิลปินนักต่อสู้ ทั้งรุ่นใหม่รุ่นเก่า จะไม่ถูกจับกุมคุมขัง หรือลอบทำร้ายในทางตรง

แต่นั่นก็มิได้หมายความว่า ศิลปินจะไม่ถูกบีบบังคับทางอ้อมจากอำนาจรัฐที่แทรกซึมด้วยวิธีการต่างๆ

อย่างไรก็ตาม การกดขี่ข่มเหงนักวาดการ์ตูน และศิลปินร่วมสมัย ที่ดำเนินมาอย่างต่อเนื่องยาวนานหลายทศวรรษ ได้เปลี่ยนแปลงทิศทางการสร้างสรรค์ผลงานศิลปะ การ์ตูน โดยเฉพาะอย่างยิ่ง วิถีชีวิตของศิลปินเหล่านี้อย่างมีนัยสำคัญ

การก่อเกิดศิลปินยุค 8888 ไม่เพียงมีปัญญาชนพม่าเป็นหลังพิง แต่กลุ่มศิลปิน 8888 ประกอบสร้างจากผู้คนทุกชนชั้น ท่ามกลางเทคโนโลยีการสื่อสารที่จำกัด มีเพียงสื่อสิ่งพิมพ์เป็นฐานที่มั่นหลักในการเผยแพร่

ผลงานจึงส่งออกไปได้ไม่ไกล และการส่งออกก็เป็นไปอย่างล่าช้า

ภายหลังจากการรัฐประหารปี ค.ศ.2021 ได้ก่อกำเนิดการรวมตัวหลวมๆ ของศิลปินร่วมสมัยในนาม Art for Freedom ขึ้น ซึ่งเป็นการรวมตัวในโลก Online ทำให้เผด็จการทหารยากที่จะตามตัว

ทำให้ในปัจจุบัน เราจะเห็นได้ผลงานศิลปะต้านรัฐประหาร ไม่ว่าจะเป็นป้าย โปสเตอร์ ภาพถ่าย เสื้อยืด โดยเฉพาะอย่างยิ่ง การ์ตูน แพร่กระจายไปสู่โลกภายนอกอย่างรวดเร็ว

สมทบด้วยสีสันของ Street Art/Video Art/สารคดี/หนังสั้น และภาพยนตร์ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง งานศิลปะ ที่สามารถเข้าถึงผู้คนได้อย่างหลากหลาย และกว้างขวาง สร้างแรงกระเพื่อมอย่างมหาศาลในระดับโลก

โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ข้อห้ามเรื่องการใช้สีแดงและสีดำในงานศิลปะที่ได้ถูกยกเลิกไปนานแล้วในพม่า

ทุกวันนี้ เราจึงเห็นสีแดงเป็นสีหลักในการประท้วง นอกจากจะหมายถึงเลือดของนักปฏิวัติแล้ว สีแดงยังเป็นสีประจำพรรค NLD อีกด้วย

โดยเฉพาะอย่างยิ่ง มีการปรากฏตัวของศิลปินหญิงรุ่นใหม่จำนวนมากที่ยืนหยัดต่อสู้เพื่อประชาธิปไตยอย่างเปิดเผยมากกว่าในอดีต ภายใต้ Art for Freedom

ปัจจุบัน ศิลปินพม่ายังมุ่งมั่นสร้างสรรค์ผลงานเพื่อเรียกร้องประชาธิปไตย โดยเฉพาะอย่างยิ่ง สิทธิมนุษยชน โดยมีนักสะสมผลงานศิลปะทั่วโลก ทั้งระดับบุคคล และองค์กรเป็นผู้สนับสนุน

ซึ่งนักสะสมผลงานศิลปะเหล่านี้ล้วนเป็นคนมีชื่อเสียง และประกาศเปิดหน้าเพื่อสะสมงานศิลปะเหล่านี้อย่างเปิดเผย

แถมผู้ที่ยังมีภาระหน้าที่ต้องประสานงานกับรัฐบาลทหารพม่า ที่ก็แอบสะสมผลงานศิลปะดังกล่าวแบบไม่ประสงค์ออกนามอีกจำนวนมาก

ส่งผลให้ศิลปะร่วมสมัยของพม่าเติบโตอย่างรวดเร็ว และต่อเนื่อง “ศิลปะแห่งการต่อสู้” ได้เป็นกระบอกเสียงให้ประชาชนทั้งในและนอกประเทศ

ดังปรากฏการณ์ของหนังสือการ์ตูนเรื่อง Myanmar, The Last Stand ที่เกิดขึ้นเมื่อไม่นานนี้ ที่ได้ปลุกความสนใจของนานาชาติ เกี่ยวกับปัญหาที่ชาวพม่าต้องเผชิญ จากเงื้อมมือเผด็จการทหาร

ท่ามกลางข้อจำกัดการแสดงออกทางศิลปะอย่างรุนแรงที่คณะรัฐประหารพม่ากำหนดขึ้นในรอบ 4 ปีที่ผ่านมา

อย่างไรก็ดี ความพยายามของ Fr?d?ric Debomy นักเขียนชาวฝรั่งเศส และ Lau Kwong-Shing นักวาดภาพประกอบชาวฮ่องกง ได้ทำให้ Myanmar, The Last Stand ออกไปเชื่อมโยงผู้อ่านทั่วโลกที่มีค่านิยมประชาธิปไตยร่วมกัน

Myanmar, The Last Stand ตีพิมพ์เผยแพร่ครั้งแรกเมื่อปี ค.ศ.2023 โดยล่าสุดมีการเผยแพร่ในรูปแบบ Digital บน Website ของสำนักพิมพ์ในไต้หวัน โดยได้รับการแปลมากถึง 4 ภาษา ได้แก่ ภาษาไทย ภาษาพม่า รวมถึงภาษาจีน และภาษาอังกฤษ

Myanmar, The Last Stand ได้พาผู้อ่านย้อนเวลากลับไปยังเดือนพฤศจิกายน ปี ค.ศ.2020 ซึ่งเป็นห้วงเวลาที่คนรุ่นใหม่ผู้มีสิทธิเลือกตั้ง ได้พร้อมใจกันโชว์นิ้วมือจุ่มหมึกของตน เพื่อเป็นหลักฐาน ว่าพวกเขาได้ลงคะแนนเสียงในการเลือกตั้งทั่วไปเรียบร้อยแล้ว

ทว่า หลังจากกองทัพเข้ายึดอำนาจในปี ค.ศ.2021 ประชาชน โดยเฉพาะอย่างยิ่ง คนหนุ่มสาวได้กลายเป็นส่วนหนึ่งของขบวนการต่อต้าน

เนื่องจากทุกคนรู้สึกว่า ประชาคมนานาชาติล้มเหลวที่จะดำเนินการกับเผด็จการทหาร คนหนุ่มสาวเชื่อว่า พวกเขาไม่มีทางเลือกอื่นนอกจากการจับอาวุธ ทำให้ในเวลาต่อมา คนหนุ่มสาวจำนวนมากถึงกับต้องเอาชีวิตเข้าแลก

Myanmar, The Last Stand เปิดฉากด้วยความโกรธแค้นของคนหนุ่มสาว

“มิน อ่อง ลาย ฉันเกลียดแกมากกว่าประจำเดือนของฉันอีก!”

Myanmar, The Last Stand ปิดฉากด้วยภาพใบหน้าคนหนุ่มสาวจำนวนมาก ล้อมกรอบคำพูดของกวีผู้เสียชีวิตระหว่างถูกควบคุมตัวโดยทหาร

“พวกเขาไม่รู้หรือว่า การปฏิวัติอยู่ในหัวใจพวกเราทุกคน”

สะดวก ฉับไว คุ้มค่า สมัครสมาชิกนิตยสารมติชนสุดสัปดาห์ได้ที่นี่https://t.co/KYFMEpsHWj

— MatichonWeekly มติชนสุดสัปดาห์ (@matichonweekly) July 27, 2022