ชาตินิยม : ปัญหาและทางออก จากมุมมองของเบอร์ทรันด์ รัสเซลล์
ปรัชญา-คำ-‘นึง | พิพัฒน์ สุยะ
ชาตินิยม
: ปัญหาและทางออก
จากมุมมองของเบอร์ทรันด์ รัสเซลล์
แม้ว่าสถานการณ์ความขัดแย้งระหว่างไทยกับกัมพูชามีทีท่าผ่อนคลาย ทว่า บรรยากาศแห่งความฮึกเหิมรักชาติและกลิ่นอายสงครามยังไม่จางจากหายไปจากผู้คนของสองประเทศได้ง่ายๆ
ตอนนี้กระแสของชาตินิยมของทั้งไทยและกัมพูชายังติดลมบนยากจะยุติได้ง่าย
จึงเป็นโอกาสอันดีในการที่เราจะมาทบทวนทำความเข้าใจเกี่ยวแนวคิดของชาตินิยมเสียหน่อยว่ามันคืออะไรกันแน่
แล้วในทางปรัชญาเขาว่ากันไว้อย่างไร
ชาตินิยม (Nationalism) เป็นแนวคิดที่แสดงออกถึงความรักชาติอันเกิดจากการมีสำนึกและความรู้สึกร่วมกันของประชาชนที่เป็นเจ้าของประเทศ
ลักษณะสำคัญก็คือ การเน้นย้ำถึงความผูกผันร่วมกันของประชาชนในภาษา จารีตประเพณี และวัฒนธรรมที่เป็นอย่างเดียวกัน การตระหนักในคุณค่าแห่งเอกลักษณ์ของความเป็นชาติ
ซึ่งตรงจุดนี้เอง บางครั้งก็อาจนำไปสู่พลังที่จะผลักดันให้เกิดความต้องการที่จะขยายอำนาจแย่งชิงดินแดนของประเทศอื่น เพื่อแสดงออกถึงความยิ่งใหญ่ของชาติ ในขณะเดียวกันก็พยายามที่กำจัดอำนาจของต่างชาติที่มารุกรานชาติของตน
ในทางประวัติศาสตร์ พัฒนาการของแนวคิดชาตินิยมในแต่ละประเทศเกิดขึ้นอย่างเชื่องช้า ไม่ได้เกิดขึ้นพร้อมกันเสียทีเดียว เพราะแต่ละประเทศมีเงื่อนไขทางการเมืองและบริบททางสังคมที่แตกต่างกัน
แต่เหตุการณ์ที่ทำให้แนวคิดชาตินิยมเข้มข้นจริงจังมากขึ้นก็เริ่มจาก การปฏิวัติฝรั่งเศส ใน ค.ศ.1789 และการขยายอำนาจของนโปเลียนในยุโรประหว่าง ค.ศ.1799-1812
ทั้งสองเหตุการณ์นี้ทำให้ความรักชาติที่หมายถึงความจงรักภักดีต่อประเทศมีความหมายสมบูรณ์แบบมากขึ้น เป็นความรักชาติที่เน้นความสามัคคีร่วมใจของประชาชนซึ่งมีความผูกผันและความสำนึกร่วมกันในภาษา ขนบธรรมเนียมประเพณี เผ่าพันธุ์ ศาสนา วัฒนธรรมและแนวคิดทางการเมือง
ตลอดจนความต้องการจะปกป้องรักษาคุณค่ามรกดกของชาติดังกล่าวให้พ้นจากภัยคุกคามของศัตรูทั้งภายในและภายนอกประเทศ
จากกระแสความคิดสำนึกรักชาติดังกล่าวทำให้ประเทศต่างๆ ในยุโรปในต้นคริสต์ศตวรรษที่ 19 เป็นช่วงเวลาแห่งความขัดแย้งและการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองอย่างรุนแรง
ความสำเร็จของแนวคิดชาตินิยมที่ชัดเจนที่สุดก็คือ การรวมชาติของอิตาลีใน ค.ศ.1860 และการรวมชาติของเยอรมนีในปี ค.ศ.1870
จากการที่กล่าวมา ดูเหมือนว่าแนวคิดชาตินิยมที่ถือกำเนิดขึ้นนั้นเป็นชาตินิยมทางการเมือง ซี่งจากความรักชาติพัฒนาไปเป็นสำนึกร่วมกันในการแสดงออกถึงความเป็นเจ้าของประเทศ จนนำไปสู่ความปรารถนาที่จะปกป้องรักษาความเป็นชาติไว้ให้ได้
แต่นอกจากนี้ ยังมีชาตินิยมอีกแบบที่มีบทบาทสำคัญไม่ยิ่งหย่อนไปกว่ากัน นั่นก็คือชาตินิยมทางวัฒนธรรม ซึ่งทำให้เกิดความตื่นตัวที่จะสนใจในประวัติศาสตร์ วรรณกรรม ภาษา ประเพณี ฯลฯ ที่เป็นเอกลักษณ์ของชาติ
นักปรัชญาและนักเทววิทยาชาวเยอรมันคนสำคัญที่ทำให้ความสนใจในแนวคิดชาตินิยมทางวัฒนธรรมได้รับความสนใจอย่างแพร่หลาย ก็คือ โยฮันน์ ก็อตต์ฟรีด เฮอร์เดอร์ (Johanne Gottfried Herder : 1744-1803)
เขาเห็นว่า ความคิดเกี่ยวกับพัฒนาการของความต่อเนื่องกัน (continuity) ของประวัติศาสตร์นั้นมีความสำคัญ เพราะแต่ละคนในประวัติศาสตร์ก็มีฐานะเป็นสิ่งรวมจากหลายสิ่งหลายอย่างเข้าไว้ด้วยกัน เช่น เจตนารมณ์และความรมณ์ความรู้สึก
แนวคิดทางประวัติศาสตร์ของเฮอร์เดอร์ได้ทำให้เกิดความสนใจในการจะค้นหาวัฒนธรรมที่มีแก่นความเป็นจิตวิญญาณ (spirit) ของชาติ อันสะท้อนให้เราเห็นได้ในกวีนิพนธ์ วรรณกรรม ภาษา วิทยาการความรู้ต่างๆ ตลอดจนแนวคิดการปกครอง ฯลฯ
การเคลื่อนไหวดังกล่าวนี้จึงมีอิทธิพลต่อการก่อตัวของชาตินิยมในศตวรรษที่ 19
อย่างไรก็ตาม ในครึ่งหลังคริสต์ศตวรรษที่ 19 ชาตินิยมจะเป็นการแสดงออกถึงอำนาจความยิ่งใหญ่ของประเทศ ความต้องการขยายอาณาเขตและอิทธิพลเหนือชาติอื่นๆ ที่ด้อยกว่า การแสวงหาผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจด้วยการยึดครองดินแดนอื่นเพื่อศักดิ์ศรีและเกียรติภูมิของชาติ จนมีผลนำไปสู่ปัญหาความขัดแย้งระหว่างประเทศและเกิดสงครามในที่สุด
ดังจะเห็นได้อย่างชัดเจนจากสงครามโลกครั้งที่ 1 และ 2
ในทางปรัชญา อันที่จริงแล้วแนวคิดชาตินิยมนั้นมีฐานความคิดในตอนแรกคล้ายกับแนวคิดแบบเสรีนิยม (Liberalism) ตรงที่เห็นว่าการต่อสู้เพื่อสิทธิของชาติและประชาชนให้พ้นจากการปกครองประเทศของต่างชาติ หรือเพื่อขับไล่ต่างชาติให้ออกไป
เดิมแนวคิดแบบเสรีนิยมจากการปฏิวัติครั้งใหญ่ในฝรั่งเศสได้ยืนยันหลักการที่ว่า ความมีอำนาจสูงสุดนั้นต้องมาจากชาติ ซึ่งก็คือประชาชน รัฐไม่ใช่สมบัติส่วนกลางของกษัตริย์อีกต่อไป
เพราะฉะนั้น รัฐหรือชาติ (สำหรับเสรีนิยมคือประชาชน) นั้นเป็นสิ่งที่อยู่เหนือกษัตริย์ ศาสนา องค์กรต่างๆ คนใดคนหนึ่ง หรือกลุ่มใดกลุ่มหนึ่ง
อย่างไรก็ตาม จากพัฒนาการของชาตินิยมที่กล่าวไว้ในข้างต้นจนถึงแนวคิดชาตินิยมปลายศตวรรษที่ 19 ได้ขับเน้นความเป็นชาติให้อยู่เหนือกว่าปัจเจกบุคคล ซึ่งฐานคิดตรงนี้ทำให้ชาตินิยมขัดแย้งกับเสรีนิยมอย่างรุนแรง ทำให้แนวคิดชาตินิยมได้แยกขาดจากเสรีนิยมอย่างสิ้นเชิง เพราะชาตินิยมที่ขับเน้นความเป็นชาติสูงสุดได้กดทับผลประโยชน์ของปัจเจกบุคคลไว้เพื่อการดำรงอยู่ของชาติแต่เพียงอย่างเดียว
ในปลายศตวรรษที่ 19 แนวคิดชาตินิยมที่ได้ไปผสมรวมกับแนวคิดจินตนิยม (Romanticism) ในสมัยนั้น ยิ่งทำให้แนวคิดชาตินิยมกลายเป็นสิ่งที่ไร้เหตุผล (irrational) และมีลักษณะเป็นสิ่งลี้ลับ (mystic) มากยิ่งขึ้น
การท่องซ้ำถึงคุณลักษณะพิเศษของชาติและประวัติศาสตร์อันยาวนาน การพร่ำเพ้อถึงความรักอย่างลึกซึ้งต่ออดีต การเตือนย้ำถึงอาณาเขตหรือพรมแดนอันเก่าแก่และศักดิ์สิทธิ์ การกล่าวย้ำถึงความรุ่งเรืองในอดีต ฯลฯ
สิ่งเหล่านี้นี่เองที่ได้นำพาแนวคิดชาตินิยมขยายไปสู่การรบพุ่งและสงครามเพื่อแย่งชิงอาณาเขต หรือพื้นที่ที่บางครั้งเล็กแคบกว่าความเกลียดชังที่ถูกสร้างขึ้นด้วยซ้ำ
ในบทความเรื่อง “The Pros and Cons of Nationalism” (1956) ของเบอร์ทรันด์ รัสเซลล์ (Bertrand Russell : 1872-1970) นักปรัชญาชาวอังกฤษ เขาได้พิจารณาถึงทั้งข้อดีและข้อเสียของแนวคิดชาตินิยม
รัสเซลล์เริ่มต้นด้วยการพิจารณาชาตินิยมออกเป็นสองด้าน
ด้านแรก เป็นแง่มุมทางวัฒนธรรม เขาเห็นว่าหากพิจารณาเฉพาะทางวัฒนธรรม เราก็จะมีเหตุผลสนับสนุนแนวคิดชาตินิยมได้อย่างหนักแน่น
แต่หากพิจารณาในด้านเศรษฐกิจและการเมืองแล้ว รัสเซลล์เห็นว่า ชาตินิยมจะเป็นอันตรายอย่างยิ่ง โดยเฉพาะต่อการพัฒนาความร่วมมือระหว่างประเทศ
นอกจากนี้เขาเห็นว่าข้อดีของชาตินิยมก็คือ ในสมัยก่อนชาตินิยมนั้นเป็นการต่อสู้เพื่อเสรีภาพจากการปกครองของต่างชาติ ซึ่งเขาถือว่ามันเป็นคุณค่าทางจริยธรรมเลยด้วยซ้ำ
แต่ในทางเศรษฐกิจ ชาตินิยมได้ก่อให้เกิดความเสียหายอย่างมาก เช่น การไม่ยอมเปิดเสรีทางการค้าหรือการตั้งกำแพงภาษี ซึ่งอาจทำให้เพียงประเทศของตนเท่านั้นที่ร่ำรวยขึ้น แต่สร้างปัญหาให้อีกหลายประเทศและเป็นอุปสรรคต่อความร่วมมือกันระหว่างประเทศในด้านต่างๆ
ข้อดีของชาตินิยมอีกประการก็คือชาตินิยมมีคุณค่าทางวัฒนธรรมมากในการเอื้ออำนวยต่อการพัฒนาสั่งสมคุณค่าของงานศิลปะและวรรณกรรม สามารถสร้างทรัพย์สินทางวัฒนธรรมได้มากมาย ตลอดจนสามารถสร้างความเป็นเลิศทางสุนทรียศาสตร์ให้กับประเทศที่มีความเป็นมาอย่างยาวนานได้
แต่ส่วนข้อเสียของชาตินิยมนั้นมีมากมาย ไม่ว่าจะเป็น ชาตินิยมส่งเสริมอคติอย่างเป็นระบบ การบั่นทอนทางสติปัญญา
เช่น จากเดิมเป็นคนที่มีเหตุผล แต่เมื่อสมาทานรับเอาแนวคิดชาตินิยมมาเป็นเพดานความคิดแล้ว เขาคนนั้นอาจจะกลายเป็นคนโง่อย่างไม่รู้ตัวในทันที ชาตินิยมขัดแย้งกับสิ่งที่เรียกว่า “จริยศาสตร์แบบคตินิยมสากล” (cosmopolitan ethics)
ข้อสรุปของรัสเซลล์เขาเห็นว่า ในโลกสมัยใหม่ ชาตินิยมเป็นภัยอย่างใหญ่หลวงและเป็นบ่อกำเนิดความอันตรายที่น่าสะพรึงกลัว
หากเราต้องการหลีกเลี่ยงหายนะดังกล่าว เราต้องพัฒนาแนวคิด “อยู่ร่วมกันระหว่างประเทศ” (internationalism) ไม่ว่าจะเป็นในแง่เศรษฐกิจ การเมืองหรือแม้กระทั่งสงคราม
รัสเซลล์เสนอว่า “ข้อจำกัดของชาตินิยมควรมีลักษณะเช่นเดียวกับข้อจำกัดของเสรีภาพของปัจเจกบุคคล” เพราะเราทุกคนรู้ดีว่าเสรีภาพมีความสำคัญอย่างยิ่ง แต่เราทุกคนก็ต้องมีข้อจำกัดในเสรีภาพของเราแต่ละคน ไม่ใช่ว่าเราอยากทำอะไรก็ได้ไปเสียทั้งหมด
ชาตินิยมก็เช่นเดียวกัน มันเป็นแนวคิดที่สำคัญต่อชุมชนหรือประเทศของเรา แต่ก็ไม่ได้หมายความว่า เราจะอ้างชาตินิยมแล้วจะสามารถทำได้ทุกอย่างย่อมเป็นไปไม่ได้
ข้อเสนอของรัสเซลล์นี้ผู้เขียนคิดว่าน่าสนใจ และในตอนนี้อาจจะเป็นทางออกสำหรับพี่น้องที่รักชาติของทั้งสองประเทศให้หันมาพิจารณาถึงข้อดีข้อเสียของชาตินิยมกันให้มาก
ก่อนที่ทุกอย่างจะสายเกินไป
